"Η Μουσική είναι τελείως sui generis..."

Άγγελοι μουσικοί, Νικολάου Καλλή

Η συμβολή της μουσικής στην εξέλιξη του ανθρώπου

Ορισμένα από τα δομικά της στοιχεία είναι διαχρονικά και οικουμενικά

The Economist - Καθημερινή

Η μουσική είναι ένα μυστήριο. Υπήρξε, και παραμένει, συστατικό κάθε γνωστού πολιτισμού στη Γη. Οστά μεταμορφωμένα σε φλογέρες χρησιμοποιούνταν πριν από 40.000 χρόνια. Η μουσική αποσπά την προσοχή των ανθρώπων πολύ πιο συνεκτικά από κάθε τι άλλο: εγκεφαλογραφήματα δείχνουν πως όταν οι άνθρωποι ακούνε μουσική, όλες σχεδόν οι περιοχές του εγκεφάλου γίνονται πιο ενεργές.

Παρόλ’ αυτά, η μουσική δεν υπηρετεί κάποιον ορατό εξελικτικό σκοπό. Ο Κάρολος Δαρβίνος, στην «Καταγωγή του ανθρώπου», παρατήρησε ότι «ούτε η απόλαυση ούτε η ικανότητα παραγωγής της μουσικής είναι χαρίσματα που χρησιμεύουν άμεσα κατά οποιονδήποτε τρόπο στις συνήθεις ανάγκες της ζωής του ανθρώπου». Απρόθυμος να πιστέψει ότι η μουσική είναι εντελώς άχρηστη, ο Δαρβίνος συμπέρανε ότι πιθανόν να βοηθούσε τους προγόνους του ανθρώπου να είναι πιο επιτυχημένοι στο ζευγάρωμα. Ωστόσο, αν ίσχυε αυτό, θα ήταν αναμενόμενο το ένα φύλο να είναι καλύτερα προικισμένο μουσικά από το άλλο, και κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ποιος είναι λοιπόν ο στόχος της μουσικής;

Ο Στίβεν Πίνκερ, ένας γνωσιακός ψυχολόγος ο οποίος έγραψε το βιβλίο «Το ένστικτο της γλώσσας», έχει αποκαλέσει τη μουσική «ακουστική τούρτα, ένα φίνο γλύκισμα φτιαγμένο για να ερεθίζει τα ευαίσθητα σημεία τουλάχιστον έξι διανοητικών λειτουργιών μας». Εάν εξαφανιζόταν από το είδος μας, «ο τρόπος ζωής μας θα παρέμενε, κατά τα άλλα, σχεδόν απαράλλαχτος». Αλλοι υποστηρίζουν ότι, αντιθέτως, η μουσική, μαζί με τις εικαστικές τέχνες και τη λογοτεχνία, αποτελεί μέρος αυτού που μας κάνει ανθρώπους. Η απουσία της θα είχε αποκτηνωτικές συνέπειες. Στο βιβλίο του «The Music Instict: How Music Works and Why We Can’t Do Without It» («Το μουσικό ένστικτο. Πώς λειτουργεί η μουσική και γιατί δεν κάνουμε χωρίς αυτήν», εκδ. Bodley Head), ο Φίλιπ Μπολ, Βρετανός επιστημονικός συγγραφέας και φανατικός φιλόμουσος, στέκεται κάπου στη μέση. Υποστηρίζει ότι η μουσική είναι ενσωματωμένη στις ακουστικές, γνωσιακές και κινητικές μας ικανότητες. Εχουμε μουσικό ένστικτο όσο και ένστικτο της γλώσσας, και δεν θα μπορούσαμε να απαλλαγούμε από αυτό ακόμα κι αν το προσπαθούσαμε.

Η μουσική μπορεί να σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς πολιτισμούς. Παρότι όμως είναι πολιτιστικά εξειδικευμένη, ορισμένα από τα δομικά στοιχεία της είναι οικουμενικά: μελωδία, αρμονία, ρυθμός, το ηχόχρωμα που παράγεται από μια ποικιλία οργάνων και το διακριτό στυλ που προστίθεται από τους επιμέρους συνθέτες. Σχεδόν όλα τα μουσικά συστήματα βασίζονται σε κλίμακες ορισμένης έκτασης - με όριο τη νότα που ηχεί το ίδιο όπως αυτή με την οποία ξεκινήσαμε, μόνο σε υψηλότερο ή χαμηλότερο βαθμό οξύτητας.

Ο Πυθαγόρας

Ο Ελληνας φιλόσοφος Πυθαγόρας, που έζησε γύρω στο 500 π.Χ., λέγεται ότι είχε ανακαλύψει πως οι νότες οι οποίες ηχούν αρμονικά μαζί, έχουν απλούς λόγους συχνοτήτων μεταξύ τους: για παράδειγμα, μια νότα που είναι μια οκτάβα υψηλότερη από μιαν άλλη έχει διπλάσια συχνότητα. Η «διατονική» κλίμακα του Πυθαγόρα, που αποτελεί ακόμα τη βάση της δυτικής μουσικής, αποτελείται από επτά νότες. Δεν είναι όμως η μόνη, κάθε άλλο. Τα μουσικά σύνολα γκαμελάν της Ιάβας χρησιμοποιούν δύο κλίμακες με νότες διαφορετικού αριθμού. Η μουσική της βόρειας Ινδίας έχει 32 διαφορετικές κλίμακες. Ο Αρνολντ Σέμπεργκ επινόησε ένα δωδεκάφθογγο σχήμα ατονικής μουσικής πριν από έναν αιώνα.

Ο Φίλιπ Μπολ εξετάζει με τη σειρά κάθε συστατικό της μουσικής για να εξηγήσει πώς λειτουργεί, χρησιμοποιώντας άφθονα παραδείγματα που τα αντλεί από ένα ευρύ φάσμα μουσικών ειδών, από τον Μπαχ έως τους Μπιτλς και από τα νανουρίσματα έως την τζαζ. Αν μπορείς να διαβάσεις μουσική, θα βρεθείς να μουρμουρίζεις μελωδίες για να καταλάβεις τι εννοεί. Αν δεν μπορείς, ίσως κάποιες στιγμές να χαθείς μέσα στις τεχνικές λεπτομέρειες. Προτού όμως τα πράγματα αρχίσουν να δυσκολεύουν, η ικανότητα του συγγραφέα να μετατρέπει περίπλοκα δεδομένα σε απλή γλώσσα έρχεται και σώζει την κατάσταση.

Το βασικό του μήνυμα είναι ενθαρρυντικό και αισιόδοξο: οι άνθρωποι γνωρίζουν περισσότερα πράγματα για τη μουσική απ’ όσα νομίζουν. Αρχίζουν να αφομοιώνουν τους κανόνες από τη στιγμή που γεννιούνται, ίσως και νωρίτερα, ακούγοντας τα πάντα γύρω τους. Παιδιά πολύ μικρής ηλικίας μπορούν να πουν αν ένας τόνος ή μια αρμονία δεν είναι σωστή. Μια από τις χαρές της μουσικής είναι η γενική εξοικείωση με τον τρόπο που είναι οικοδομημένη, το να ξέρεις μέσες-άκρες τι να περιμένεις κι έπειτα να διαπιστώνεις με ποιους ιδιαίτερους τρόπους καλύπτονται ή ξεπερνιώνται οι προσδοκίες σου. Οι περισσότεροι ενήλικες μπορούν να διακρίνουν τις διαφορές ανάμεσα στα είδη της μουσικής ακόμα κι αν δεν έχουν καμιά εκπαίδευση.

Η μουσική είναι τελείως sui generis. Δεν οφείλει να αφηγηθεί, μια μη-μουσική ιστορία ο ακροατής θα την αποκωδικοποιήσει για τον εαυτό του. Πολλοί, ίσως οι περισσότεροι, έχουν βιώσει ξαφνικά φουντώματα συγκίνησης ακούγοντας ένα συγκεκριμένο μουσικό κομμάτι· ενθουσιασμό ή ανατριχίλα, μια αίσθηση έξαψης, ανάτασης ή ιλαρότητας. Μπορεί ακόμα να συγκινηθούν μέχρι δακρύων χωρίς να μπορούν να εξηγήσουν γιατί. Μουσικοί αναλυτές έχουν προσπαθήσει σκληρά να βρουν πώς συμβαίνει αυτό, αλλά με μικρή επιτυχία. Ισως μερικά μυστήρια είναι καλύτερα να παραμείνουν μυστήρια.

http://panagiotisandriopoulos.blogspot.com/