το Τριώδιο… ένα λειτουργικό βιβλίο

ΤΡΙΩΔΙΟ

Όμως το βιβλίο που προκαλεί στον πιστό την ποθητή κατάνυξη, αυτό που, μάλιστα, αποκαλείται και Κατανυκτικόν, είναι τοΤριώδιο. Με τους γλυκύτατους ύμνους του παίρνει την πέτρινη, τη σκληρή καρδιά μας και, συντρίβοντάς την πάνω στο διαμάντι της ταπείνωσης, διαβρέχοντάς την με τα δάκρυα της μετάνοιας, την οδηγεί στην κατάσταση εκείνη που μας επιτρέπει ν' ανοίξουμε χωρίς επιφυλάξεις τον εαυτό μας στη φωτολουσία της θείας Χάρης. Νύξη είναι το τσίμπημα, κατάνυξη το πολλαπλό τσίμπημα που μας συντρομάσσει και μας αφυπνίζει από το λήθαργο και την αποχαύνωση της αμαρτίας, μας κεντρίζει το ενδιαφέρον, συνδαυλίζει και παροξύνει την έγνοια μας για σωτηρία. Η παρακολούθηση, στη λατρεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, των ύμνων του Τριωδίου είναι -- αποδείχτηκε στη χιλιόχρονη χρήση του -- ένα κι ένα γι' αυτή την απαραίτητη στη ζωή μας λυτρωτική κίνηση. Ιδού ένα πρώτο δείγμα:

Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας, Ζωοδότα·
ὀρθρίζει γὰρ τὸ πνεῦμα μου
πρὸς ναὸν τὸν ἅγιόν σου,
ναὸν φέρον τοῦ σώματος
ὅλον ἐσπιλωμένον.
Ἀλλ' ὡς οἰκτίρμων κάθαρον,
εὐσπλάγχνῳ σου ἐλέει.

Αλλά, θα θυμάστε, βέβαια, πως με τη λέξη Τριώδιο ονομάζουμε συνήθως μια συγκεκριμένη περίοδο του εορτολογικού έτους, και είναι μάλλον αυτή η χρήση που είναι η πιο γνωστή. Πράγματι, από το όνομα του βιβλίου που χρησιμοποιείται για δέκα εβδομάδες το χρόνο στις ασματικές Ακολουθίες της Εκκλησίας μας πήρε τ' ονομά της και η περίοδος της προετοιμασίας για το Πάσχα, και ιδίως οι τρεις πρώτες εβδομάδες αυτής της περιόδου, από την Κυριακή του Τελώνη ώς την Κυριακή της Τυρινής. Ωστόσο, και το βιβλίο τ' όνομά του δεν το πήρε αυθαίρετα. Ας εξετάσουμε την προέλευση του όρου αναλυτικά. Από τον 8ο αιώνα που εγκαταλείφθηκε η συνήθεια των υμνογράφων να συνθέτουν κοντάκια, άρχισε να ανθίζει μια νέα ποιητική μορφή που ονομάστηκε κανόνας· πρόκειται για ποιήματα ως επί το πλείστον λυρικά, δηλαδή εκφραστικά συναισθημάτων, πολύστροφα, αποτελούνται συνήθως από σαράντα περίπου στροφές χωρισμένες σε ομάδες των πέντε. Κάθε ομάδα υμνεί και μια πτυχή του θέματος του ποιήματος, αφορμώμενη από το θέμα μιας από τις εννέα βιβλικές Ωδές. (Ανάμεσα στα πεζά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης συναντούμε οκτώ μεμονωμένα τραγούδια: το θριαμβικό του Μωυσή μετά τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας, το θρηνητικό του ίδιου λίγο πριν το θάνατό του, την προσευχή της μητέρας του Προφήτη Σαμουήλ, την προσευχή του Προφήτη Αββακούμ, την προσευχή του Προφήτη Ησαΐα, την προσευχή του Προφήτη Ιωνά, την προσευχή των Τριών Παίδων και το δοξολογικό ύμνο των ιδίων. Επίσης στο Κατά Λουκάν ιερό Ευαγγέλιο καταγράφεται ο ευχαριστήριος ύμνος της Θεοτόκου για το θαύμα της σύλληψης του Υιού του Θεού στη μήτρα της.) Οι βιβλικές, λοιπόν, Ωδές αποτελούν τη βάση της έμπνευσης των ποιητών των κανόνων, γιαυτό και οι ολοκληρωμένοι κανόνες περιέχουν εννιά ομάδες ύμνων, τροπαρίων (λέγονται τροπάρια επειδή τρέπονται προς, ακολουθούν τη μελωδία ενός ειρμού, πρότυπου ύμνου που προηγείται), δηλαδή εννιά Ωδές. Πολύ συχνά η δεύτερη, ως υπερβολικά θρηνητική, παραλείπεται και οι πλείστοι κανόνες αποτελούνται από οκτώ Ωδές. Στο πέρασμα του καιρού εμφανίστηκε ένας νεοτερισμός. Ο ποιητής Κοσμάς, συγκεκριμένα, επινόησε μια νέα μορφή κανόνα με τρεις μόνο Ωδές, μορφή που άρεσε ιδιαίτερα στους Στουδίτες, τους υμνογράφους μοναχούς της Μονής Στουδίου της Κωνσταντινούπολης. Ο Κοσμάς και οι Στουδίτες πλούτισαν τις Ακολουθίες της πριν το Πάσχα περιόδου με τριώδια, κι όταν οι συλλογές εκδόθηκαν, τα πρωτότυπα αυτά ποιήματα έδωσαν τ' όνομά τους στα βιβλία. Συνοψίζοντας, λοιπόν, ξεκαθαρίζουμε πως τριώδιο ονομάζουμε [α] είδος εκκλησιαστικού ποιήματος, και [β] το υμνολογικό βιβλίο που περιέχει τέτοια ποιήματα, και [γ] την εορτολογική περίοδο κατά την οποία χρησιμοποιείται αυτό το βιβλίο, ιδίως τις τρεις πρώτες εβδομάδες της.
Ας γυρίσουμε, όμως, στο λειτουργικό βιβλίο που είναι το θέμα μας. Εκτός από τους ιδιόρρυθμους κανόνες, το Τριώδιο συγκεντρώνει νεότερο, αλλά και αρχαιότατο υμνογραφικό υλικό θαυμαστής ποικιλίας και εκλεκτής θεολογικής και καλλιτεχνικής ποιότητας, κατανεμημένο δυσανάλογα στις Ακολουθίες της περιόδου που καλύπτει. Δηλαδή, ένα μικρό μέρος προσφέρεται στους πιστούς τις τρεις πρώτες, προανακρουσματικές εβδομάδες, η ποσότητα αυξάνεται στις μέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, κορυφούμενη στο Μεγάλο Κανόνα του Αγίου Ανδρέα Κρήτης, ένα εκτεταμένο (227 τροπάρια) μεγαλόπνοο ποίημα, καί το πλείστο και εξαιρετικότερο μέρος είναι αφιερωμένο στις Ακολουθίες, τους Όρθρους ιδίως, της Μεγάλης Εβδομάδας. Όλοι μένουμε εκστατικοί μπροστά στον υπέροχο πλούτο των ύμνων των ημερών που μας ποδηγετούν κάθε χρόνο από το Πάθος στην Ανάσταση, έργα εμπνευσμένων υμνογράφων, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει η μοναχή Κασσιανή, που στόχο τους έχουν να υπηρετήσουν το σκοπό της ιερής περιόδου, την προπαρασκευή μας για το Πάσχα.
Κλείνοντας παραθέτουμε ένα ιδιόμελο στιχηρό των Αίνων του Όρθρου της Μεγάλης Τρίτης, που υπομνηματίζει με λυρισμό την ευαγγελική περικοπή των Δέκα Παρθένων η οποία είναι ορισμένη να αναγιγνώσκεται αυθημερόν:

Ὁ τῇ ψυχῆς ραθυμίᾳ νυστάξας
οὐ κέκτημαι, νυμφίε Χριστέ,
καιομένην λαμπάδα τὴν ἐξ ἀρετῶν·
καὶ νεάνισιν ὡμοιώθην μωραῖς
ἐν καιρῷ τῆς ἐργασίας ρεμβόμενος.
Τὰ σπλάγχνα τῶν οἰκτιρμῶν σου
μὴ κλείσῃς μοι, δέσποτα·
ἀλλ' ἐκτινάξας μου τὸν ζοφερὸν ὕπνον,
ἐξανάστησον,
καὶ ταῖς φρονίμοις συνεισάγαγε παρθένοις
εἰς νυμφῶνα τὸν σὸν,
ὅπου ἦχος καθαρὸς ἑορταζόντων
καὶ βοώντων ἀπαύστως·
Κύριε, δόξα σοι.