Τα παιδιά γυρνούν από σπίτι σε σπίτι, χτυπούν την πόρτα και ρωτούν: «Να τα πούμε;». Αν η απάντηση από τον νοικοκύρη ή την νοικοκυρά είναι θετική, τότε τραγουδούν τα κάλαντα για μερικά λεπτά τελειώνοντας με την ευχή «Και του Χρόνου. Χρόνια Πολλά». Ο νοικοκύρης τα ανταμοίβει με κάποιο χρηματικό ποσό, ενώ παλιότερα τους πρόσφερε μελομακάρονα ή κουραμπιέδες.
Κάλαντα λέγονται την παραμονή των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων και είναι διαφορετικά για κάθε γιορτή.
Καταγωγή της λέξης κάλαντα
Η λέξη κάλαντα προέρχεται από τη λατινική «calenda», που σημαίνει αρχή του μήνα. Πιστεύεται ότι η ιστορία τους προχωρεί πολύ βαθιά στο παρελθόν και συνδέεται με την Αρχαία Ελλάδα. Βρήκαν, μάλιστα, αρχαία γραπτά κομμάτια παρόμοια με τα σημερινά κάλαντα (Ειρεσιώνη στην αρχαιότητα).
Τα παιδιά της εποχής εκείνης κρατούσαν ομοίωμα καραβιού που παρίστανε τον ερχομό του θεού Διόνυσου. Αλλοτε κρατούσαν κλαδί ελιάς ή δάφνης στο οποίο κρεμούσαν κόκκινες και άσπρες κλωστές. Στις κλωστές έδεναν τις προσφορές των νοικοκύρηδων.
Το τραγούδι της Ειρεσιώνης της εποχής του Ομήρου, το απαντάμε σήμερα με μικρές παραλλαγές στα κάλαντα της Θράκης:
Στο σπίτι ετούτο πού 'ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη
ν' ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα
να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη
και να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι
κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι».
Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά
ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή καλός μας χρόνος
εκκλησιά με τ' άγιο θρόνος.
Αρχή που βγήκε ο Χριστός
άγιος και Πνευματικός,
στη γη να περπατήσει
και να μας καλοκαρδίσει.
Αγιος Βασίλης έρχεται,
και δεν μας καταδέχεται,
από την Καισαρεία,
συ' σαι αρχόντισσα κυρία.
Βαστά εικόνα και χαρτί
ζαχαροκάρνο, ζυμωτή
χαρτί και καλαμάρι
δες και με-δες και με το παλικάρι.
Το καλαμάρι έγραφε,
τη μοίρα του την έλεγε
και το χαρτί-και το χαρτί ομίλει
Άγιε μου-άγιε μου καλέ Βασίλη.
Και νέον έτος αριθμεί
την του Χριστού περιτομή
και η μνήμη του Αγίου
Ιεράρχου Βασιλείου.
Του χρόνου μας αρχή καλή
και ο Χριστός μας προσκαλεί
την κακία ν' αρνηθούμε
μ' αρετές να στολιστούμε.
Να ζούμε βίον τέλειον
κατά το ευαγγέλιον
με αγάπη με ειρήνη
και με τη δικαιοσύνη.
Χρόνια πολλά και ευτυχή
με καθαρά κι αγνή ψυχή
με χαρά και με υγεία
και με θεία ευλογία.
Λόγια σχετικά με "Κάλαντα Πρωτοχρονιάς"
- Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα σάμου
Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα σάμου: Άγιος Βασίλης έρχεται ποπίσω απ' το καμάρι βαστά μυζήθρες και τυριά βαστά κι ένα γκινάρι Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε μον' έχεις κόρην έμορφην κι ήρθαμε να την δούμε Φέρτε μας κρασί να πιούμε και του χρόνου να σας πούμε Αν έχεις κόρην έμορφην βάλτηνε στο ζιμπίλι
- Καλαντα πρωτοχρονιας Ικαριας
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ' άγιος θρόνος Άγιος Βασίλης έρχεται από τον κάβο Πάπα βαστάει και στην πλάτη του μια μαλλιαρή θυλάκα να βάλει μέσα τα ψωμιά, τις τηγανίτες, τα λεφτά - Εσένα, αφέντη, πρέπει σου καρέκλα καρυδένια
- Καλαντα Πρωτοχρονιας Κρητης
Ανοίξετε τη πόρτα σας τα κάλαντα να πούμε και βάλτε και μιά ρακή, για να σας ευχηθούμε Ταχιά ταχιά'ναι αρχιχρονιά Πρώτη γιορτή του χρόνου, αρχή που βγήκε ο Χριστός στη γη να περιπατήσει. Και εβγήκε και χαιρέτησε όλους τους ζευγολάτες. Και ο πρώτος που χαιρέτησε ήταν Άγιος Βασίλης Καλώς τα κάνεις Βασιλειό,
ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ ( ΤΗΝΟΥ)
Εις αυτό το νέο έτος Βασιλείου εορτή ήρθα να σας χαιρετήσω
με την πρέ (2) πουσα ευχή.
Πρώτον αρχινώ και λέγω και θερμώς παρακαλώ να διέλθητε μ' υγεία μ' όλο σας (2) τ' αρχοντικό.
Και για τους ξενιτεμένους
έχω να ειπώ πολλά όπου είναι και βρίσκονται να' χουν την (2) καλή χρονιά.
Κι άλλα έτερα σας πρέπουν να ειπώ δεν ημπορώ σας αφήνω «καληνύχτα» και του χρό- (2) νου με καλό.ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά , ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή καλός μας χρόνος , εκκλησιά με τ΄ άγιος θρόνος.
Άγιος Βασίλης έρχεται από τον κάβο* Πάπα,
βαστάει και στην πλάτη του μια μαλλιαρή θυλάκα*,
να βάλει μέσα τα ψωμιά , τις τηγανίτες , τα λεφτά.
-Εσένα , αφέντη , πρέπει σου καρέκλα καρυδένια ,
για ν΄ακουμπάς τη μέση σου τη μαργαριταρένια.
-Και πάλι ξαναπρέπει σου , βάλε στραβά το φέσι* σου
και δίπλα το βρακί* σου για να σκάσουν οι εχθροί σου.
-Πολλά ΄παμε τ΄αφέντη μας ας πούμε της κυράς μας.
-Κυρά ψηλή , κυρά λιγνή , κυρά ταπανοφρύδα*
που έχεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι στήθος,
και του κοράκου τα φτερά τά ΄χεις ταπανοφρύδια*
που όταν λουστείς και χτενιστείς και πας στην εκκλησιά σου
η στράτα* ρόδα γέμισε απ΄την περπατησιά σου.
-Πολλά ΄παμε και της κυράς , ας πούμε και της κόρης.
-Έχεις και κόρην όμορφη ,που δεν έχει ιστορία,
ούτε στην Πόλη βρίσκεται , ούτε στη Βενετία.
-Έχεις και κόρη όμορφη , βάλ΄τηνε στο ζεμπίλι*
και κρέμασέ τηνε ψηλά , να μη τη φάν΄ οι ψύλλοι.
-Πολλά ΄παμε , πολλά ΄παμε , μα δε μας εκεράσατε,
κι αν ακόμα θε να πούμε, βάλτε μας κρασί να πιούμε.
-Εφάγαμε τον πετεινό , να φάμε και την κότα
και δώστε μας το φλουράκι* μας, να πάμε σ΄άλλη πόρτα!Γλωσσάρι
Κάβος= ακρωτήριο
θυλάκα= μεγάλη σακούλα
φέσι= είδος καπέλου ή σκούφου που φορούσαν την εποχή της Τουρκοκρατίας.
βρακί= είδος ρούχα, κάτι σαν παντελόνι, που φορούσαν οι χωρικοί τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
ταπανοφρύδα= γυναίκα με ωραία φρύδια (μεγάλα πυκνά κα μαύρα φρύδια).
ταπανοφρύδια= μεγάλα ,πυκνά και μαύρα φρύδια.
στράτα= ο δρόμος
ζεμπίλι= ψάθινος σάκος , το δίχτυ για τα ψώνια .
φλουράκι =μικρό νόμισμα , η αμοιβή των παιδιών που έλεγαν τα κάλαντα.
ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ
Άγιος Βασίλης έρχεται
Γενάρης ξημερώνει !
Ο μήνας που μας έρχεται
το χρόνο φανερώνει.
Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα
Τρα λα λα λα λα λα λα λα.
Την άδεια γυρεύουμε
στο σπίτι σας να μπούμε!
Τον Άγιο με όργανα
και με φωνές να πούμε.
Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα
Τρα λα λα λα λα λα λα λα.
Εκοίταξα στον ουρανό
και είδα δυο λαμπάδες !
και με το καλωσόρισμα
καλές σας εορτάδες.
Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα
Τρα λα λα λα λα λα λα λα.
Και πάλι ξανακοίταξα
και είδα δυο στεφάνια!
Και με το καληνύχτισμα
καλά σας Θεοφάνεια.
Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα
Τρα λα λα λα λα λα λα λα.
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά
κι αρχή καλό μας χρόνος!
Υγεία αγάπη και χαρά
να φέρει ο νέος χρόνος!
Υγεία αγάπη και χαρά
να φέρει ο νέος χρόνος!
Να ζήσει ο κύρης ο καλός
να ζήσει κι η κυρά του!
Ολά του κόσμου τ΄αγαθά
να έχει η φαμελιά του!
Ολά του κόσμου τ΄αγαθά
να έχει η φαμελιά του!
Να ζήσει τ΄αρχοντόπουλο
που ΄χει καρδιά μεγάλη!
Σ΄εμάς και την παρέα μας
ενά φλουρί να βάλει...
Σ΄εμάς και την παρέα μας
ενά φλουρί να βάλει...
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, πρώτη του Γεναρίου.
Αύριο ξημερώνεται τ΄Αγίου Βασιλείου.
Άγιος Βασίλης έρχεται, από την Καισαρεία.
Βαστάει εικόνα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι.
Το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί μιλούσε!
-Βασίλη πόθεν έρχεσαι και πόθε κατεβαίνεις;
-Από τη μάνα μ΄ έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω,
να μάθω τ΄άγια γράμματα και τ΄άγιο Ευαγγέλιο!
Σ΄ αυτήν την πόρτα που ΄ρθαμε, πέτρα να μη ραγίσει,
κι ο νοικοκύρης του σπιτιού,χρόνια πολλά να ζήσει!
Να ζήσει χρόνους εκατό και να τους απεράσει,
και στων παιδιών του τις χαρές κουφέτα να μοιράσει!
Κυρά χρυσή , κυρ΄ αργυρή , κυρά μαλαματένια,
που σε χτενίζουν άγγελοι με τα χρυσά τους χτένια,
άνοιξε το πουγκάκι σου το μαργαριταρένιο,
και δώσε μ΄ ένα τάλληρο, ας είναι κι ασημένιο!
Και τώρα καληνύχτα σας, καλό ξημέρωμά σας,
κι ο Άγιος Βασίλειος να ΄ναί βοήθειά σας!
Παλιά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς
(Γνωστά στις Δυτ. Επαρχίες)
Αρχιμηνιά κι' αρχιχρονιά κι' αρχή του Γεναρίου
αύριο ξημερώνεται τ' Αγίου Βασιλείου
να τον καλησπερίσομεν αυτό το νιόν αφέντη
πέντε φορές αφέντεψε και πάλι αφέντης είναι
πέντε κρατούν το μαύρο του εννιά το χαλινάρι.
και δέκα τον παρακρατούν αφέντοι καβαλάροι
καβαλικεύει χαίρεται πεζεύνει καμαρώνει
κι' όπου πατήσει ο μαύρος του πηγάδια θεμελιώνει
πηγάδια πετροπήγαδα κι' αυλές μαρμαρωμένες
μέσα σε κείνες τις αυλές τις μαρμαροστρωμένες
σύρμα και σύρμα το λουρί και σύρμα το λογάδι
κι' είς τον άφρον του λογαδιού κοιμάται ο νιός αφέντης
αν τον ξυπνήσω με νερό φοβούμαι μην κρυώσει
κι' αν τον ξυπνήσω με κρασί φοβούμαι μην μεθύσει
φέρετε μήλα δώδεκα, κυδώνια δέκα πέντε
κι' ένα κλαδί βασιλικό ίσως και τον ξυπνήσω.
Είπαμε δα τ' αφέντη μας να πούμε τσή κεράς μας
κερά ψιλή κερά λιγνή κερά καμαροφρύδα
κερά μ' όντέ θα στολιστείς να βάλεις τα καλά οου
τα μάρμαρα ραίζουνε από την ομορφιά σου
κερά μ' οντέ θα στολιστείς να πας στην εκκλλησία
βάζεις τση βάγιες απο μπρός τση βάγιες από πίσω
και του κοράκου το φτερό να μην σου δώσει ήλιος.
κερά την θυγατέρα σου γραμματικός τη θέλει
μ' αν είναι και γραμματικός πολλά προυκιά γυρεύει
γυρεύει μύλους δώδεκα και με τσή μυλωνάδες
γυρεύει αμπέλι ατρύγητα και με τσή τρυγητάδες
γυρεύει ελιές αμάζοχτες και με τσή μαζοχτάδες
γυρεύει και τον ουρανό τ' αστρη και το φεγγάρι
γυρεύει και τη θάλασσα μ' όλα της τα καράβια
γυρεύει και τον κυρ βοριά για να τα τιμονάρει.
Είπαμε δα και τσή κεράς να πούμε και τσή βάγιας
'Αψε βαγίτσα το κερί άψε και το λιχνάρι
να μπαινοβγείς στην κάμαρα να δεις τί θα μας βγάλεις
Γι' απάκια για λουκάνικα γι' αυγά καθαρισμένα
γι' άπο την μαύρην όρνιθα κανένα αυγουλάκι
κι' αν τά κανε κι' ή γαλανή να γίνουν ζευγαράκι
γι' από τον γέρο πίθαρο καμιά σταλιά λαδάκι
γι' από τον γέρο βάρελο καμιά σταλιά κρασάκι
γι' από το σακουλάκι σας κανένα δεκαράκι
Αν είναι με το θέλημα χρυσή μου περιστέρα
ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα
(Ύστερ' άπο το φιλοδώρημα)
Έπα πού καλαντήσαμε καλά μας επληρώσαν
καλά να είν' τα έτη τους και τα ποδόματά τους
κι' αν έχουν θηλυκό παιδί καλή μοίρα να λάβει
του Βασιλέα τον υιόν άνδρα να τόνε πάρει
Πάλι κι' αν είν' αρσενικό στη σέλα καβαλάρης
να σιέται να λυγίζεται να πέφτει το λογάδι ,
να το μαζεύουν άρχοντες να κάνουν δακτυλίδια
και τα μικρά αρχοντόπουλα μικρά παραμισίδια.
Καλή νύκτα σας και χρόνια πολλά
Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Μακεδονίας
Ήρθε πάλι νέο έτος εις την πρώτη του μηνός,
ήρθα να σας χαιρετήσω, δούλος σας ο ταπεινός.
Ο Βασίλειος ο Μέγας, ιεράρχης θαυμαστός,
εις την οικογένειά σας να 'ναι πάντα βοηθός.
Τα παιδιά εις το σχολείο να πηγαίνουνε συχνά,
να μαθαίνουνε το βίο, της πατρίδας τα ιερά.
Και για τους ξενιτεμένους έχω να σας πω πολλά,
σας αφήνω «καληνύχτα», και του χρόνου με υγειά.
Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Μάνης
Ταχιά ταχιά ειν' αρχιμηνιά,
ταχιά ειν' αρχή τον χρόνου,
αρχή ειν' αρχή τα κάλαντα,
κι αρχή τον Γεναρίου.
Μέσα κοιμάται αφέντης μας,
μαζί με την κυρά μας,
και ποιος να μπει και ποιος να βγει,
και ποιος να τους ξυπνήσει;
Ξύπνησε, αφέντη, ξύπνησε,
να φάμε και να πιούμε.
Αφέντη πύργος φαίνεσαι,
κι ορθός σαν κυπαρίσσι,
και του ματιού σου η σαϊτιά,
πύργους ξεθεμελιώνει,
πύργους και πετροπήγαδα,
κι αυλές μαρμαρωμένες.
Είπαμε δα τ' αφέντη μας,
ας πούμε της κυράς μας.
Κυρά μαρμαροτράχηλη,
και φεγγαρομαγούλα,
και κρουσταλλίδα του νερού,
και πάχνη από τα χιόνια.
Όπου τον έχεις τον υγιό,
τον λευκοχαναχάρη,
που λούζεις και χτενίζεις τον,
και στο σχολειό τον στέλνεις.
Κι ο δάσκαλος τον έβαλε,
να του χαλαναρχείσει,
κι εξέπασέ του το κερί,
κι έκαψε το χαρτί του,
κι έκαψε και τα ρούχα του,
τα μορφογαζωμένα,
κι ο δάσκαλος τον έδειρε,
με το χρυσό βιτσάρι.
Παίρνει τον το παράπονο,
την άκρην άκρη πάει,
στο δρόμο τον συναπαντούν,
οι δώδεκα Απόστολοι:
«Έλα να φας, έλα να πιεις,
έλα να τραγουδήσεις».
Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Πόντου
Αρχή Κάλαντα κι αρχή του χρόνου,
κι αρχή του χρόνου, πάντα Κάλαντα,
πάντα του χρόνου, πάντα, του χρόνου.
Αρχή μήλον εν' κι αρχήν κυδώνεν,
κι αρχήν κυδώνεν.
Κι αρχή βάλσαμον το μυριγμένον,
το μυριγμένον.
Εμυρίστεν ατό ο κόσμος ’λεν',
ο κόσμος ’λεν, για μυρίστ' ατό κι εσύ αφένταμ,
καλέμ αφέντα.
Ερθαν καλά παιδία είσην πόρταν
και ξαν σην πόρτα σ '.
’ψον το κερί σ' κι έλα σην πόρτα σ'
κι έλα σην πόρτα σ'
Χαμηλόπα, χα ξερά τζιρόπα,
ξερά τζιρόπα.
Χα ξερά μαύρα κοικκίμελόπα,
κοκκιμελόπα.
Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα Δυτικής Μακεδονίας
Α’γιος Βασίλης έρχεται, Γενάρης ξημερώνει,
σα φέτος και του χρόνου.
Εδώ σε τούτη την αυλή, στο μαρμαροστρωμένο,
εδώ 'χουν χίλια πρόβατα και δυο χιλιάδες γίδια.
Σαν τα μυρμήγκια περπατούν, σαν τα μελίσσια πάνε,
με τη φλογέρα τα λαλούν, με την αντρειά τα διώχνουν.
Χρόνια πολλά, καλή χρονιά στο σπίτι σας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου