Η Εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού

Γέννηση του Χριστού Βυζαντινή Τέχνη
Ι.Μ. Αγίας Αικατερίνας Σινά
ΙΔ΄ αιών

Αναμφίβολα η εικόνα της Γεννήσεως συνιστά μαζί με την λεγόμενη και Παπική της "Αγίας Τριάδος", τις δύο πιο ενδιαφέρουσες βυζαντινές εικόνες απο απόψεως ερμηνευτικής, ιστορικής και δογματικής.
Η διαφορά με την δεύτερη είναι. πως πρόκειται για εικονογραφικό τύπο ο οποίος στην Χριστιανική Τέχνη διαμορφώθηκε πολύ γρήγορα στα βασικά του στοιχεία, ήδη απο την Παλαιοχριστιανική Περίοδο(όπως μαρτυρεί και η παλαιότερη μάλλον σχετική φορητή εικόνα με την οποία ξεκινάει το παρόν άρθρο), ενώ παράλληλα δύναται απο έργο σε έργο η σύνθεσή της να εντάσσει στοιχεία και επιρροές απο τις Ευαγγελικές διηγήσεις, τα Απόκρυφα, τις Προφητικές διηγήσεις, την Συμβολική, την Υμνογραφία έως και την αρχαία ελληνική θεματογραφία σε παραπλήσια θέματα.
Αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα συνθέσεως, δεδομένου ότι φέρει έντονο τον αφηγηματικό χαρακτήρα εγγράφοντας σε ένα ενιαίο πλαίσιο, γεγονότα ξεχωριστά που διαδραματίστηκαν(ή μαρτυρούνται ότι διαδραματίστηκαν σε εκτός Ευαγγελίου πηγές) εκ παραλλήλου ή σε διαφορετικό χρόνο. Έτσι η εικόνα καθίσταται αντιπροσωπευτική της Βυζαντινής Αγιογραφίας, που σε αρκετά έργα της λειτουργεί με καθαρά παιδαγωγικό σκοπό, ως οπτικοποίηση των γεγονότων που η Εκκλησία εορτάζει και καταλύοντας τον χρόνο που τεχνική αδεία ενοποιείται.

Ως πηγές το έργο αντλεί κατα κύριο λόγο ή μπορεί να αντλεί ανάλογα με τα επιμέρους θέματα της συνθέσεως που απαντούν, στις δύο σχετικές Κανονικές Ευαγγελικές περικοπές του Ματθαίου δηλαδή και του Λουκά:

Ματθαίος Α΄ 18 - 25 & Β΄ Κεφάλαιο:

18. Του δε Ιησού Χριστού η γέννησις ούτως ην. Μνηστευθείσης γαρ της μητρός αυτού Μαρίας τω Ιωσήφ, πριν η συνελθείν αυτούς ευρέθη εν γαστρί έχουσα εκ Πνεύματος Αγίου.
19. Ιωσήφ δε ο ανήρ αυτής, δίκαιος ων και μη θέλων αυτήν παραδειγματίσαι, εβουλήθη λάθρα απολύσαι αυτήν.
20. Ταύτα δε αυτού ενθυμηθέντος ιδού άγγελος Κυρίου κατ΄ όναρ εφάνη αυτώ λέγων Ιωσήφ υιός Δαυΐδ, μη φοβηθής παραλαβείν Μαριάμ την γυναίκα σου το γαρ εν αυτή γεννηθέν εκ Πνεύματος εστίν Αγίου
21. τέξεται δε υιόν και καλέσεις το όνομα αυτού Ιησούν αυτός γαρ σώσει τον λαόν αυτού από των αμαρτιών αυτών.
22. Τούτο δε όλον γέγονεν ίνα πληρωθή το ρηθέν υπό του Κυρίου δια του προφήτου λέγοντος:
23. ιδού η παρθένος εν γαστρί έξει και τέξεται υιόν, και καλέσουσι το όνομα αυτού Εμμανουήλ, ο εστί μεθερμηνευόμενον μεθ΄ ημών ο Θεός. 24. Διεγερθείς δε ο Ιωσήφ από του ύπνου εποίησεν ως προσέταξεν αυτώ ο άγγελος Κυρίου και παρέλαβε την γυναίκα αυτού,
25. και ουκ εγίνωσκεν αυτήν έως ου έτεκε τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εκάλεσε το όνομα αυτού Ιησούν.

Κεφάλαιο Β΄

1. Του δε Ιησού γεννηθέντος εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας εν ημέραις Ηρώδου του βασιλέως, ιδού μάγοι από ανατολών παρεγένοντο εις Ιεροσόλυμα
2. λέγοντες που εστίν ο τεχθείς βασιλεύς των Ιουδαίων; είδομεν γαρ αυτού τον αστέρα εν τη ανατολή και ήλθομεν προσκυνήσαι αυτώ.
3. Ακούσας δε Ηρώδης ο βασιλεύς εταράχθη και πάσα Ιεροσόλυμα μετ΄ αυτού,
4. και συναγαγών πάντας τους αρχιερείς και γραμματείς του λαού επυνθάνετο παρ΄ αυτών που ο Χριστός γεννάται.
5. οι δε είπον αυτώ εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας ούτω γαρ γέγραπται δια του προφήτου
6. και συ Βηθλεέμ, γη Ιούδα, ουδαμώς ελαχίστη ει εν τοις ηγεμόσιν Ιούδα· εκ σου γαρ εξελεύσεται ηγούμενος, όστις ποιμανεί τον λαόν μου τον Ισραήλ.
7. Τότε Ηρώδης λάθρα καλέσας τους μάγους ηκρίβωσε παρ΄ αυτών τον χρόνον του φαινομένου αστέρος,
8. και πέμψας αυτούς εις Βηθλεέμ είπε πορευθέντες ακριβώς εξετάσατε περί του παιδίου, επάν δε εύρητε, απαγγείλατέ μοι, όπως καγώ ελθών προσκυνήσω αυτώ.
9. οι δε ακούσαντες του βασιλέως επορεύθησαν και ιδού ο αστήρ ον είδον εν τη ανατολή προήγεν αυτούς, έως ελθών έστη επάνω ου ην το παιδίον. 10. Ιδόντες δε τον αστέρα εχάρησαν χαράν μεγάλην σφόδρα,
11. και ελθόντες εις την οικίαν είδον το παιδίον μετά Μαρίας της μητρός αυτού, και πεσόντες προσεκύνησαν αυτώ, και ανοίξαντες τους θησαυρούς αυτών προσήνεγκαν αυτώ δώρα, χρυσόν και λίβανον και σμύρναν
12. και χρηματισθέντες κατ΄ όναρ μη ανακάμψαι προς Ηρώδην, δι΄ άλλης οδού ανεχώρησαν εις την χώραν αυτών.
13. Αναχωρησάντων δε αυτών ιδού άγγελος Κυρίου φαίνεται κατ΄ όναρ τω Ιωσήφ λέγων εγερθείς παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και φεύγε εις Αίγυπτον, και ίσθι εκεί έως αν είπω σοι μέλλει γαρ Ηρώδης ζητείν το παιδίον του απολέσαι αυτό.
14. Ο δε εγερθείς παρέλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού νυκτός και ανεχώρησεν εις Αίγυπτον,
15. και ην εκεί έως της τελευτής Ηρώδου, ίνα πληρωθή το ρηθέν υπό του Κυρίου δια του προφήτου λέγοντος εξ Αιγύπτου εκάλεσα τον υιόν μου.
16. Τότε Ηρώδης ιδών ότι ενεπαίχθη υπό των μάγων, εθυμώθη λίαν, και αποστείλας ανείλε πάντας τους παίδας τους εν Βηθλεέμ και εν πάσι τοις ορίοις αυτής από διετούς και κατωτέρω, κατά τον χρόνον ον ηκρίβωσε παρά των μάγων.
17. τότε επληρώθη το ρηθέν υπό Ιερεμίου του προφήτου λέγοντος
18. φωνή εν Ραμά ηκούσθη, θρήνοι και κλαυθμός και οδυρμός πολύς Ραχήλ κλαίουσα τα τέκνα αυτής, και ουκ ήθελε παρακληθήναι, ότι ουκ εισίν.
19. Τελευτήσαντος δε του Ηρώδου ιδού άγγελος Κυρίου κατ΄ όναρ φαίνεται τω Ιωσήφ εν Αιγύπτω
20. λέγων εγερθείς παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και πορεύου εις γην Ισραήλ τεθνήκασι γαρ οι ζητούντες την ψυχήν του παιδίου.
21. ο δε εγερθείς παρέλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού και ήλθεν εις γην Ισραήλ.
22. ακούσας δε ότι Αρχέλαος βασιλεύει επί της Ιουδαίας αντί Ηρώδου του πατρός αυτού, εφοβήθη εκεί απελθείν χρηματισθείς δε κατ΄ όναρ ανεχώρησεν εις τα μέρη της Γαλιλαίας,
23. και ελθών κατώκησεν εις πόλιν λεγομένην Ναζαρέτ, όπως πληρωθή το ρηθέν δια των προφητών ότι Ναζωραίος κληθήσεται.

Λουκάς Β΄ 1-20:

1. Εγένετο δε εν ταις ημέραις εκείναις εξήλθε δόγμα παρά Καίσαρος Αυγούστου απογράφεσθαι πάσαν την οικουμένην.
2. αύτη η απογραφή πρώτη εγένετο ηγεμονεύοντος της Συρίας Κυρηνίου. 3. και επορεύοντο πάντες απογράφεσθαι, έκαστος εις την ιδίαν πόλιν.
4. ανέβη δε και Ιωσήφ από της Γαλιλαίας εκ πόλεως Ναζαρέτ εις την Ιουδαίαν εις πόλιν Δαυΐδ, ήτις καλείται Βηθλεέμ, δια το είναι αυτόν εξ οίκου και πατριάς Δαυΐδ,
5. απογράψασθαι συν Μαριάμ τη μεμνηστευμένη αυτώ γυναικί, ούση εγκύω.
6. εγένετο δε εν τω είναι αυτούς εκεί επλήσθησαν αι ημέραι του τεκείν αυτήν,
7. και έτεκε τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εσπαργάνωσεν αυτόν και ανέκλινεν αυτόν εν τη φάτνη, διότι ουκ ην αυτοίς τόπος εν τω καταλύματι. 8. Και ποιμένες ήσαν εν τη χώρα τη αυτή αγραυλούντες και φυλάσσοντες φυλακάς της νυκτός επί την ποίμνην αυτών.
9. και ιδού άγγελος Κυρίου επέστη αυτοίς και δόξα Κυρίου περιέλαμψεν αυτούς, και εφοβήθησαν φόβον μέγαν.
10. και είπεν αυτοίς ο άγγελος μη φοβείσθαι. ιδού γαρ ευαγγελίζομαι υμίν χαράν μεγάλην, ήτις έσται παντί τω λαώ,
11. ότι ετέχθη υμίν σήμερον σωτήρ, εστι Χριστός Κύριος, εν πόλει Δαυΐδ. 12. και τούτο υμίν το σημείον ευρήσετε βρέφος εσπαργανωμένον, κείμενον εν φάτνη.
13. και εξαίφνης εγένετο συν τω αγγέλω πλήθος στρατιάς ουρανίου αινούντων τον Θεόν και λεγόντων
14. δόξα εν υψίστοις Θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία.
15. και εγένετο ως απήλθον απ΄ αυτών εις τον ουρανόν οι άγγελοι, και οι άνθρωποι οι ποιμένες είπον προς αλλήλους: διέλθωμεν δη έως Βηθλεέμ και ίδωμεν το ρήμα τούτο το γεγονός, ο ο Κύριος εγνώρισεν ημίν.
16. και ήλθον σπεύσαντες, και ανεύρον την τε Μαριάμ και τον Ιωσήφ και το βρέφος κείμενον εν τη φάτνη.
17. ιδόντες δε διεγνώρισαν περί του ρήματος του λαληθέντος αυτοίς περί του παιδίου τούτου.
18. Και πάντες οι ακούσαντες εθαύμασαν περί των λαληθέντων υπό των ποιμένων προς αυτούς.
19. η δε Μαριάμ πάντα συνετήρει τα ρήματα ταύτα συμβάλλουσα εν τη καρδία αυτής.
20. και υπέστρεψαν οι ποιμένες δοξάζοντες και αινούντ
ες τον Θεόν επί πάσιν οις ήκουσαν και είδον καθώς ελαλήθη προς αυτούς.

Μια άλλη βασική πηγή απ΄όπου μπορεί η εν λόγω εικόνα να αντλεί είναι το λεγόμενο "Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου":

Απόκρυφο "Πρωτευαγγέλιο του "Ιακώβου" Κεφάλαια ΙΖ΄ - ΚΑ΄:

ΙΖ΄Κεφάλαιο:
1 Kέλευσις δε εγένετο από Αυγούστου βασιλέως, απογράφεσθαι πάντας τους εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Και είπεν Ιωσήφ: «Εγώ απογράψομαι τους υιούς μου. Ταύτην δε την παίδα τί ποιήσω; Πως αυτήν απογράψομαι; Γυναίκα εμήν; Αισχύνομαι ! Αλλά θυγατέρα; Αλλ΄ οίδασιν πάντες οι υιοί Ισραήλ, ότι ούκ έστι μου θυγάτηρ ! Αυτή η ημέρα Κυρίου ποιήσει, ως βούλεται Κύριος !»
2 Και επέστρωσεν την όνο και επεκάθισεν αυτήν και είλκεν ο υιός αυτού και ηκολούθει Ιωσήφ. Και ήγγισαν επί μιλίων τριών. Και εστράφη Ιωσήφ και είδε αυτήν στυγνή και είπεν εν εαυτώ: «Ίσως το εν αυτή, χειμάζει αυτήν». Και πάλι εστράφη Ιωσήφ και είδεν αυτή γελώσαν και είπεν αυτή: «Μαρία ! Τι σοι έστι τούτο; Ότι το πρόσωπό σου βλέπω, πότε μεν γελών, πότε δε στυγνάζον». Και είπε Μαριάμ τω Ιωσήφ: «Ότι δύο λαούς βλέπω τοις οφθαλμοίς μου, ένα κλαίοντα και κοπτόμενο και ένα χαίροντα και αγαλλιώμενον !»
3 Και ήλθον εν τη μέση οδώ και είπεν αυτώ Μαριάμ: «Κατάγαγέ με από της όνου, ότι το εν εμοί επείγει με προελθείν». Και κατήγαγεν αυτήν από της όνου και είπεν αυτή: «Που σε απάξω και σκεπάσω σου την ασχημοσύνη; Ότι ο τόπος έρημος εστί».

ΙΗ΄ Κεφάλαιο:
1 Kαι εύρε σπήλαιο εκεί και εισήγαγε αυτήν και παρέστησεν αυτή τους υιούς αυτού. Και εξελθών, εζήτει μαία εν χώρα Βηθλεέμ.
2 «Εγώ δε» (λέγει) Ιωσήφ «περιεπάτουν και ου περιεπάτουν. Και ανέβλεψα εις τον αέρα και είδον τον ουρανό έκθαμβο. Και ανέβλεψα εις τον πόλο του ουρανού και είδον αυτόν εστώτα και τα πετεινά του ουρανού ηρεμούντα. Και επέβλεψα επί την γήν και είδον σκάφη κειμένη και εργάτας ανακειμένους και αι χείρες αυτών εν τη σκάφη. Και οι μασσώμενοι ουκ εμασσώντο και οι αίροντες ουκ ανέφερον. Και οι προσφέροντες τω στόματι αυτών ου προσέφερον, αλλά πάντων ήν τα πρόσωπα άνω βλέποντα. Και είδον πρόβατα ελαυνόμενα και τα πρόβατα ειστήκει. Και επήρε ο ποιμήν την χείρα αυτού του πατάξαι αυτά και η χειρ αυτού έστη άνω. Και επέβλεψα επί τον χείμαρρο του ποταμού και είδον τα στόματα των ερίφων επικείμενα και μη πίνοντα. Και πάντα υπό θήξιν τω δρόμω αυτών διελαύνετο !»

ΙΘ΄ Κεφάλαιο:
1 «Kαι είδον γυναίκα καταβαίνουσαν από της ορεινής και είπεν μοι:
Άνθρωπε που πορεύη; Και είπον: «Μαία ζητώ, Εβραία».
Και αποκριθείσα είπε μοι: Εξ Ισραήλ εί;
Και είπον αυτή: «Ναι.»
Η δε είπεν: Και τις εστί η γεννώσα εν τω σπηλαίω;
Και είπον εγώ: «Η μεμνηστευμένη μοι».
Και είπε μοι: Ούκ έστιν σου γυνή;
Και είπον αυτή: «Μαριάμ εστί η ανατραφείσα εν τω Ναώ Κυρίου. Και εκληρωσάμην αυτήν γυναίκα και ούκ έστιν μου γυνή, αλλά σύλληψιν έχει εκ πνεύματος Αγίου !»
Και είπεν αυτώ η μαία: «Τούτο αληθές;» Και είπεν αυτή ο Ιωσήφ: «Δεύρο και ίδε !»
Και απίει η μαία μετ΄ αυτού.
2 Και έστησαν εν τω τόπω του σπηλαίου. Και ιδού ! Νεφέλη φωτεινή επισκιάζουσα το σπήλαιο. Και είπεν η μαία: «Εμεγαλύνθη η ψυχή μου σήμερον, ότι είδον οι οφθαλμοί μου παράδοξα, ότι σωτηρία τω Ισραήλ εγεννήθη !». Και παραχρήμα η νεφέλη υπεστέλλετο εκ του σπηλαίου και εφάνη φώς μέγα εν τω σπηλαίω, ώστε τους οφθαλμούς μη φέρειν. Και προς ολίγον, το φως εκείνο υπεστέλλετο, έως ού εφάνη το βρέφος και ήλθε και έλαβε μασθόν εκ της μητρός αυτού Μαρίας. Και ανεβόησε η μαία και είπεν: «Μεγάλη μοι σήμερον η ημέρα αύτη, ότι είδον το καινό θέαμα τούτο !»
3 Και εξήλθε η μαία εκ του σπηλαίου και υπήντησεν αυτή Σαλώμη και είπεν αυτή: «Σαλώμη, Σαλώμη, καινόν σοι θέαμα έχω διηγήσασθαι ! Παρθένος εγέννησεν, ό ου χωρεί η φύσις αυτής !» Και είπεν Σαλώμη: «Ζή Κύριος ο Θεός μου! Εάν μή βαλώ τον δάκτυλόν μου και ερευνήσω την φύσιν αυτής, ου μή πιστέψω ότι παρθένος εγέννησεν !».

Κ΄ Κεφάλαιο:
1 Kαι εισήλθε η μαία και είπε τη Μαριάμ: «Σχημάτισον σεαυτήν. Ου γαρ μικρός αγών περίκειται, περί σου !» Και έβαλε Σαλώμη τον δάκτυλο αυτής, εις την φύσιν αυτής ! Και ηλάλαξε και είπεν: «Ουαί τη ανομία μου και τη απιστία μου, ότι εξεπείρασα Θεόν ζώντα. Και ιδού ! Η χείρ μου πυρί αποπίπτεται απ΄ εμού»
2 Και έκλινε τα γόνατα αυτής, προς τον Δεσπότην λέγουσα: «Ο Θεός των πατέρων μου ! Μνήσθητί μου, ότι σπέρμα ειμί Αβραάμ και Ισαάκ και Ιακώβ. Μη παραδειγματίσης με, τοις υιοίς Ισραήλ, αλλά απόδος με τοις πένησιν. Συ γαρ οίδας, Δέσποτα, ότι επί τω Σω ονόματι τας θεραπείας μου επετέλουν και τον μισθό μου, παρά Σου ελάμβανον !»
3 Και ιδού ! Άγγελος Κυρίου επέστη λέγων προς αυτήν: «Σαλώμη, Σαλώμη, επήκουσεν σου Κύριος. Προσένεγκε την χείρα σου τω παιδίω και βάσταξον αυτό και έσται σοι σωτηρία και χαρά !»
4 Και προσήλθε Σαλώμη και εβάσταξεν αυτό λέγουσα: «Προσκυνήσω αυτώ, ότι Βασιλεύς εγεννήθη Μέγας τω Ισραήλ ! Και ιδού ! Φωνή λέγουσα: «Σαλώμη, Σαλώμη, μη αναγγέλεις όσα είδες παράδοξα, έως ου εισέλθη εις Ιερουσαλήμ ο παίς !»

ΚΑ΄ Κεφάλαιο:
1 Kαι ιδού ! Ιωσήφ ετοιμάσθη του εξελθείν εις την Ιουδαία. Και θόρυβος εγένετο μέγας εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Ήλθον γαρ Μάγοι λέγοντες: «Που έστιν ο τεχθείς Βασιλεύς των Ιουδαίων; Είδομεν γαρ Αυτού τον αστέρα εν τη Ανατολή και ήλθομεν προσκυνήσαι Αυτόν».
2 Και ακούσας Ηρώδης εταράχθη και έπεμψεν υπηρέτας προς τους Μάγους. Και μετεπέμψατο τους Αρχιερείς και ανέκρινε αυτούς λέγων: «Πως γέγραπται περί του Χριστού; Που γεννάται;» Λέγουσι αυτώ: «Εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας. Ούτως γαρ γέγραπται». Και απέλυσεν αυτούς. Και ανέκρινε τους Μάγους λέγων αυτοίς: «Τι είδετε σημείο επί τον γεννηθέντα Βασιλέα;» Και είπον οι μάγοι: «Είδομεν αστέρα παμμεγέθη, λάμψαντα εν τοις άστροις τούτοις και αμβλύνοντα αυτούς, ώστε τους αστέρας μή φαίνεσθαι ! Και ημείς, ούτως, έγνωμεν ότι Βασιλεύς εγεννήθη τω Ισραήλ και ήλθομεν προσκυνήσαι Αυτόν». Και είπεν Ηρώδης: «Υπάγετε και ζητήσατε και εάν εύρητε απαγγείλατέ μοι, όπως καγώ ελθών προσκυνήσαι Αυτόν».
3 Και εξήλθον οι Μάγοι και ιδού ! Όν είδον αστέρα εν τη Ανατολή προήγεν αυτούς, έως ου ήλθον εν τω σπηλαίω και έστη επί την κεφαλήν του σπηλαίου. Και είδον οι Μάγοι το Παιδίον, μετά της μητρός Αυτού Μαρίας. Και εξέβαλον από της πήρας αυτών χρυσόν και λίβανο και σμύρνα.
4 Και χρηματισθέντες υπό του Αγγέλου μή εισελθείν εις την Ιουδαία, δι΄ άλλης οδού επορεύθησαν, εις την χώρα αυτών.

Μια άλλη ίσως πιο σημαντική επιρροή που δέχθηκε αυτή η εικόνα είναι η εξέλιξη του "Πρωτευαγγελίου" στη μορφή του "Ευαγγελίου του Ψευδο-Ματθαίου", του οποίου δεν έχω να παραθέσω το πρωτότυπο αν και νομίζω ότι είναι λατινικό και γενικά τύπος που αναπτύχθηκε στη Δύση προς το τέλος της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου(Ζ΄ αιών) ή τις αρχές της Καρολίνειας(Η΄ - Θ΄ αιών). Και αναφερόμαστε βασικά στην παρουσία του ποιμένος ενώπιον του Ιωσήφ που σε κάποιες περιπτώσεις ως αφήγηση απαντά.

Κατα τρίτο λόγο η εικόνα της Γεννήσεως αντλεί απο την Υμνολογία και τροπάρια των Χριστουγέννων που διαμορφώθηκαν απο την εποχή του Ρωμανού του Μελωδού έως τα πιο όψιμα Βυζαντινά χρόνια(Τα δύο κοντάκια "Η Παρθένος σήμερον", το "Τι σοι προσενέγκωμεν..." κ.α. ) αλλά και Πατερικές απόψεις ερμηνευτικές των γεγονότων.

Κεντρικό Θέμα της Γεννήσεως είναι η ίδια η Ενσάρκωση του Χριστού(και όχι η Θεοτόκος), το αειπάρθενο της Θεοτόκου και ο ρόλος του Ιωσήφ που πάλι αμφότερα αποδίδουν στον Χριστό.
Η Εκκλησία για την τιμή της Θεοτόκου αναφορικά με την Γέννηση του Θεανθρώπου, όρισε ως Εορτή την Σύναξη της Υπεραγίας Θεοτόκου την επομένη των Χριτουγέννων στις 26 Δεκεμβρίου.

Αναμφίβολα η συγκεκριμένη εικόνα θα είχε σημαντικούς λόγους να φιλοτεχνηθεί αμα τη εμφανίσει της Χριστιανικής Τέχνης συνάμα δε και με την ολοκλήρωση των επίσημων Δογματικών Όρων αναφορικά με την Χριστολογία και το Αειπάρθενο της Θεοτόκου και άρα με τις Οικουμενικές Συνόδους του 431 στην Έφεσο και το 451 στην Χαλκηδόνα.

1) Η ίδια η Θεοτόκος φιλοτεχνείται κατα κανόνα ξαπλωμένη, δηλωτική της φυσιολογικής γέννας και άρα των πόνων και της κούρασης που μια λεχώ βιώνει μετά τον τόκο και κατ΄επέκταση της αποδοχής της Ανθρώπινης Φύσεως του Χριστού.

Ωστόσο σε κάποιες περιπτώσεις απαντά σε περίπου καθιστή στάση. Σε αυτήν την περίπτωση, εικονογραφείται πατερική άποψη περι ανωδύνου τοκετού και γεννήσεως του Χριστού υπο της Θεοτόκου. Όπως θα ήταν δηλαδή κατα το "αυξάνεσθαι και πληθύνεσθαι" οι γεννήσεις των ανθρώπων, εάν δεν είχε συμβεί η πτώση των Πρωτοπλάστων.
Σχετική με το θέμα είναι και η άποψη του Λεβέντη Χ. Αντωνίου:

"Συγκεκριμένα, ήδη από τον 11ο αιώνα, η Θεοτόκος παριστάνεται καθισμένη μπροστά στη Φάτνη. Η στάση αυτή συνδέεται με τη θεολογική ιδέα περί ανωδύνου τοκετού της Θεοτόκου. Στον Ακάθιστο Ύμνο(η ιδέα αυτή) αναφέρεται(με το) «Άχραντε ακόπως βαστάσασα…» και στην Θ΄ Ωδή του Κανόνος του Μεγάλου Σαββάτου (με το) «Επί τω ξένω σου τόκω τας ωδίνας φυγούσα υπερφυώς»".
Σε αυτήν την περίπτωση και με δεδομένη την αποδοχή έργων όπως ο περίφημος Ακάθιστος, μπορούμε εδώ να δεχθούμε την επιρροή της Επίσημης Εκκλησιαστικης Υμνογραφίας.

Σε άλλη περίπτωση εξιστορείται γονατιστή. Η εισαγωγή αυτή, πιθανότατα δυτική και μεταγενεστέρα, υποδηλώνει την προσκύνηση των πάντων προς τον Δημιουργό βρέφος ακόμα και της ίδιας της μονάχα κατ΄ οικονομίαν μητρός Του.

Η πιο σπάνια στάση είναι η Θηλάζουζα Θεοτόκος. Στάση που καταδεικνύει έτι περισσότερο την Ενσάρκωση ως Τελείου Ανθρώπου του Χριστού και έχει δύο βασικές πηγές: Τον Λουκά: «Μακαρία η κοιλία η βαστάσασά σε και μαστοί ους εθήλασας.(ΙΑ΄, 27)» και το Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου: «και έλαβε μασθόν εκ της μητρός Αυτού Μαρίας(ΙΘ΄, 2)».

Δίπλα στην Θεοτόκο όπως λέει και ο Λεβέντης "τοποθετείται συχνά και ένα δένδρο. Το στοιχείο αυτό, δεν είναι μόνο διακοσμητικό και δηλωτικό του περιβάλλοντος χώρου, αλλά συνδέεται με την ιδιότητα της Παναγίας ως Μητέρας του «Δένδρου της Ζωής». Στην προφητεία του Ησαΐου αναφέρεται:
«και εξελεύσεται ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί και άνθος εκ της ρίζης αναβήσεται. Και αναπαύεται επ΄ αυτού Πνεύμα Θεού»(Ησαΐας ΙΑ΄, 1–2)".


2) Η όλη παράσταση κατ΄ άλλους εμπνέεται απο το Κοντάκιο "η Παρθένος σήμερον"

«Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει/
και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει/
Άγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι/
Μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσιν/
Δι' ημάς γαρ εγεννήθη παιδίον νέον ο προ αιώνων Θεός».

Το Κοντάκιο αυτό, εφόσον είναι του Ρωμανού του μελωδού χρονολογείται βάσιμα περι τον ΣΤ΄ αιώνα και άρα μπορεί τουλάχιστον χρονολογικά να υποστηρίξει την άποψη αυτή, αφού είναι προϊόν την Παλαιοχριστιανικής Υμνογραφίας.

Εντούτοις δείχνει να έχει μεγαλύτερη βάση η άποψη που θέλει την εικόνα αυτή, καίτοι με κεντρικό πρόσωπο πάντα τον Ενσαρκωμένο Χριστό, ως εποπτική προβολή του Αειπάρθενου της Θεοτόκου με βάση την Παλαιοδιαθηκική διήγηση περι του ονείρου του βασιλέα Νεβουχεδνεζάρ / Ναβουχοδόσορα και την ερμηνευτική του Προγφήτου Δανιήλ. Γράφει σχετικά ο μοναχός π. Γρηγόριος Κρούγκ στο " σημειώσεις ενός εικονογράφου ":

"Στην εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού περιέχεται μυστηριακά στο όνειρο του Ναβουχοδονόσορα και εξηγείται προφητικά από τον προφήτη Δανιήλ (κεφ.2).

Ο βράχος που ξεριζώθηκε από το όρος χωρίς να τον αγγίξει ανθρώπινο χέρι και κατέστρεψε το μεγάλο είδωλο, είναι η εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού. Συνήθως στην εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού, ο Σωτήρας έχει μια κάποια εικονική ομοιότητα με την πέτρα που νίκησε και κατέστρεψε τον τρομερό ανθρώπινο εγωισμό υπό τη μορφή του ειδώλου.

Το Παιδίον αναπαριστάνεται στο μέσο της εικόνας, σπαργανωμένο· το μέγεθός του είναι εξαιρετικά μικρό. Συχνά, λόγω των διαστάσεών της, η αναπαράσταση του Σωτήρα είναι πιο μικρή απ' όλα τ' άλλα πρόσωπα της εικόνας, κι όμως, παρ' όλα αυτά παραμένει η εικόνα του Κυρίου - η εικόνα του Χριστού. Μέσα στην εικόνα o Σωτήρας καταλαμβάνει τη βασιλική θέση του Δεσπότου. Ωστόσο, η Θεοτόκος εικονίζεται πιο μεγάλη απ' όλα τ' άλλα πρόσωπα της εικόνας κι εδώ είναι ακριβώς που ερμηνεύεται η προφητεία του Δανιήλ, διά μέσου του ονείρου του Ναβουχοδονόσορα. Ο τύπος του όρους και του βράχου που ξεριζώθηκε από μόνος του, είναι η προφητική εικόνα του Αειπαρθένου της Θεοτόκου".

Στην περίπτωση που ευσταθεί η παραπάνω άποψη, η εικόνα με πάντα κυρίαρχο πρόσωπο τον ενσαρκωμένο και άρα Τέλειο Θεό και Άνθρωπο Λόγο / Χριστό / Ιησού, προορίσθηκε αρχικά ή στην πιο ολοκληρωμένη πρώτη μορφή της κατα των αιρετικών Μονοφυσιτών που εκπροσωπούσαν σε διαφορετικές μορφές οι Σχολές του Θεοδώρου Μοψουεστίας, του Νεστορίου, του αρχιμανδρίτου Ευτυχούς ή του Σεβήρου.

---

3) Το Σπήλαιο και το Βρέφος

Το Σπήλαιο εικονίζεται πάντα εν σκότει. Σε συνδυασμό με την νεκρική εικόνα του Θείου Βρέφους(σαβανωμένο περισσότερο αντί σπαργανωμένο, ξαπλωμένο εντός τάφου ή κιβωτιόσχημης σαρκοφάγου και με Λειτουργικές αναφορές του Θανάτου και της Αναστάσεως{π.χ. ακτίνες του αστέρος σε σχήμα λόγχης ενδεχομένως Λειτουργικής Ιερατικής λόγχης που τέμνει τον Αμνό; αλλά και μορφή της Φάτνης παρόμοιας Αγίας Τραπέζης}), παραπέμπει στην εικόνα του Άδου που καταλύεται με το επικείμενο Πάθος και την Αναστασή Του.

Η αντίθεση του αρχοντα του Σκότους με τον εν δυνάμει Φώς είναι διακριτή και σε ένα άλλο Απόκρυφο που επηρέασε αρκετά την Εικονογραφία και την Υμνογραφία: Την Διήγηση περι της εις Άδου Καθόδου:

Κεφάλαιο Ε΄:

3 "Ήλθε, ούν, πάλιν φωνή Άρατε πύλας λέγουσα. Ακούσας ο Άδης, εκ δευτέρου, την φωνή απεκρίθη ως δήθεν μη γινώσκων και λέγει: Τίς έστιν Ούτος, ο Βασιλεύς της Δόξης; Λέγουσιν οι Άγγελοι του Δεσπότου: Κύριος, κραταιός και δυνατός, Κύριος δυνατός εν πολέμω! Και ευθέως, άμα τω λόγω τούτω, αι χαλκαί πύλαι συνετρίβησαν και οι σιδηροί μοχλοί συνεθλάσθησαν. Και οι δεδεμένοι, πάντες νεκροί, ελύθησαν των δεσμών και ημείς μετ΄ αυτών. Και εισήλθε ο Βασιλεύς της Δόξης ώσπερ άνθρωπος και πάντα τα σκοτεινά του Άδου εφωτίσθησαν !"

Προφανώς όμως το Σκότος της Φάτνης είναι άμεσα συνδεδεμένο με το προφητικό χωρίο του Προφήτου Ησαΐου:

"Ο Λαός ο πορευόμενος εν σκότει ! Ίδετε Φως Μέγα"!

Εντούτοις το Σκότος αυτό, έχω την εντύπωση πως δεν είναι ο π. Χ. Παγανιστικός Σκοταδισμός όπως περίπου αναφέρθηκε αλλού, αλλά ο κυρίαρχος Θάνατος ως αποτέλεσμα της Πτώσεως του ανθρώπου.

---

4) Ο Αστήρ

Ο Αστήρ είναι ένα άλλο σημαντικό θέμα στην σύνθεση αυτή. Αντλεί βέβαια απο τον Ματθαίο κατ΄αρχάς αλλά έχει Ουράνια ερμηνεία, δογματική υπόσταση και απηχεί και ορθές πατερικές αντιλήψεις σχετικών διαμαχών.

Εν πρώτοις αποτελεί εκπλήρωση της προφητείας Βαλαάμ και της αποδοχής και του καλέσματος των Εθνών. Είναι ένας Ευαγγελιστής, που μαρτυρεί το σχέδιο της Θείας Οικονομίας, φωτίζοντας συχνά με τριπλές ακτίνες -τριαδικά- το σπαργανωμένο Βρέφος. Άρα μαντατοφόρος της Ενσαρκώσεως, του Θανάτου και της Αναστάσεως.

Ο Αστήρ είναι άγγελος και σε κάποιες εικόνες ζωγραφίζεται μαζί με άγγελο, απηχώντας τις ορθές επι του θέματος θέσεις του Γρηγορίου και Χρυσοστόμου Αρχιεπισκόπων Κωνσταντινουπόλεως.

Με την ακτίνα του ενώνει τον περιορισμένο κτιστό κόσμο που εγγράφεται νοητά στην εικόνα, με τον απεριόριστο που υπαινίσσεται έξω απο αυτήν. Σύνδεσμος των δύο αυτών κόσμων, το Βρέφος που ενσαρκωμένα γίνεται Τέλειος Άνθρωπος και Θεός. Ο αστέρας υποδηλώνει τον πραγματικό εωσφόρο και εωθινό Αστέρα όπως στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, αλλά και Λειτουργικές αναφορές όπως το τέλος της Προσκομιδής, όπου ο Ιερέας τοποθετεί αστέρα πάνω στο δίσκο όπου υψώνεται ο προς θυσία Αμνός.

Γέννηση Συλλογή Ανδρεάδη(Νομίζω τώρα Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών) ΙΕ΄ αιών(προσέξτε το φως του Αστέρος σε σχήμα λόγχης)

---

5) Ο Διαλογισμός του Ιωσήφ και ο ποιμήν

Κατ΄αρχάς εδώ να πούμε το εξής: Στην Αγιογραφία ο Ιωσήφ απεικονίζεται πάντα εκτός Φάτνης. Αυτό για να δειχθεί πως δεν είχε καμία συνάφεια σαρκική με την Θεοτόκο. Εικόνες που αναπτύχθηκαν στην Δύση με τον Ιωσήφ κοντά στην Θεοτόκο αλλά και παραστάσεις της "Αγίας Οικογενείας" δεν ακολουθούν Ορθόδοξους δρόμους.

Τώρα μιας ερχόμαστε και στο θέμα του Διαλογισμού του Ιωσήφ με τον ποιμένα.

Ο διαλογισμός του Ιωσήφ περιγράφεται κατ΄άρχάς με διαφορετικό τρόπο και ως ερμηνευτική επέκταση της διηγήσεως του Ματθαίου στο Απόκρυφο "Πρωτευαγγέλιο":

Κεφάλαιο ΙΔ΄:

1 "Kαι εφοβήθη Ιωσήφ σφόδρα και ηρέμησε εξ αυτής και διελογίζετο το τι αυτήν ποιήσει. Και είπεν Ιωσήφ: «Εάν αυτής κρύψω το αμάρτημα*25, ευρίσκομαι μαχόμενος τω νόμω Κυρίου. Και εάν αυτήν φανερώσω τοις υιοίς Ισραήλ, φοβούμαι μή πως Αγγελικόν εστί το εν αυτή και ευρεθήσομαι παραδιδούς αίμα αθώον εις κρίμα θανάτου. Τι, ούν, αυτήν ποιήσω; Λάθρα αυτήν απολύσω απ΄ εμού !» Και κατέλαβον αυτόν η νυξ.
2 Και ιδού ! Άγγελος Κυρίου φαίνεται αυτώ, κατ΄ όναρ, λέγων: «Μή φοβηθής την παίδα ταύτην. Το γαρ εν αυτή, ον εκ Πνεύματος εστί Αγίου, τέξεται δε Υιόν και καλέσεις το όνομα αυτού Ιησούν. Αυτός, γαρ, σώσει τον λαό Αυτού, από των αμαρτιών αυτών !» Και ανέστη Ιωσήφ από του ύπνου και εδόξασε τον Θεόν Ισραήλ, τον δόντα αυτώ την χάριν ταύτην και εφύλασσεν αυτήν".

Προφανώς αυτήν την περιγραφή ακολουθεί και ο Οίκος Β΄ του Ακαθίστου:

"Βλέπουσα η Αγία εαυτήν εν αγνοία ο σώφρων Ιωσήφ εταράχθη..."

Στις εικόνες ωστόσο της Γεννήσεως που εξιστορούν διαλογισμό του Ιωσήφ ή μάλλον πειρασμό του υπο ποιμένος, έχουμε ένα διαφορετικό περιστατικό(πραγματικό ή μη άγνωστο).

Η αφήγηση αυτή προέρχεται απο απόκρυφο κείμενο(σ.σ. νομίζω τον "Ψευδο-Ματθαίο" αλλά δεν είμαι σίγουρος). Εδώ ας δούμε τι λέει σχετικά με τον Ιωσήφ ο Leonid Uspensky:

"Δεν έχει θέση στο κεντρικό μέρος της εικόνας, αλλ΄ απεναντίας βρίσκεται σαφώς χωρισμένος από το Παιδίον και την Παναγία. Δεν είναι ο πατέρας. Μπροστά του, υπό το φαινόμενο ενός τσομπάνη σκυμμένου από τα χρόνια, στέκεται ο διάβολος που τον πειράζει. Μερικές εικόνες τον παρουσιάζουν άλλοτε με μικρά κέρατα κι άλλοτε με μια σχεδόν αδιόρατη ουρά. Η παρουσία του Αρχεκάκου και το μέρος που παίζει ως σκανδαλίζων, έχουν μια όλως ιδιαίτερη έμφαση στην εορτή της αναπλάσεως του κόσμου, στα Χριστούγεννα. Η εικόνα, βασιζόμενη στην Παράδοση, μεταδίδει το νόημα ορισμένων λειτουργικών κειμένων(ιδέ Πρώτη και Ενάτη Ώρα), που μιλούν για τις αμφιβολίες του Ιωσήφ και την φοβερή του ψυχική αναστάτωση. Η εικόνα τα εκφράζει όλα αυτά με την περίλυπη στάση του Ιωσήφ, που έχει πίσω του την μαύρη άβυσσο του σπηλαίου. H παράδοση των απόκρυφων μας μεταφέρει τα εξής λόγια του διαβόλου, με τα οποία πειράζει τον μνήστορα της Παρθένου: «Όπως αυτό το ξερό ραβδί δεν μπορεί να πετάξει φύλλα, έτσι και η παρθένος δεν μπορεί να κάνει παιδί»".

«Τι σοι προσενέγκωμεν, Χριστέ, ότι ώφθης επί γης ως άνθρωπος δι' ημάς; Έκαστον γαρ των υπό σου γενομένων κτισμάτων την ευχαριστίαν σοι προσάγει. Oι άγγελοι τον ύμνον, οι ουραvoί τον αστέρα,οι μάγοι τα δώρα, oι ποιμένες το θαύμα, η γη το σπήλαιον, η έρημος την φάτνην, ημείς δε μητέρα Παρθένον».



«Έγνω βους τον κτησάμενον, και όνος την φάτνην του κυρίου αυτού· Ισραήλ δε με ουκ έγνω και ο λαός με ου συνήκεν»(Ησαΐας)

---

6) Το Λουτρό

Τέλος ένα επεισόδιο που συχνά συναντά κανείς στην εικόνα της Γεννήσεως είναι η σκηνή του Λουτρού. Γενικά το Λουτρό είναι μια σκηνή που δύσκολα μπορεί να ταυτιστεί με κάποιο γεγονός που υπάρχει στις διάφορες σχετικές διηγήσεις, ενώ δεν υπάρχουν δεδομένες ερμηνευτικής απαντήσεις αναφορικά με την παρουσία του στην όλη σύνθεση.


Γενικά οι πλείστοι των αρθογράφων που έχουν ασχοληθεί με την εν λόγω εικόνα, αποφεύγουν να δώσουν εξήγηση για την παρουσία του λουτρού, αρκούμενοι μόνο στο να περιγράφουν το εν λόγω τμήμα και τις διαφορές απο έργο σε έργο.

Οι ελάχιστοι, πάντως, που αποπειράθηκαν να τοποθετηθούν, το έκαναν με φειδώ και εισηγήθηκαν ή υιοθέτησαν προτάσεις που δέχονται την επιρροή απο τα Απόκρυφα ή την Ειδωλολατρεία(π.χ. περίπτωση αρχαιολογικού περιοδικού Corpus).

Μια άποψη που αιωρείται στον χώρο, είναι πως πρόκειται για δάνειο απο την Παγανιστική Τέχνη. Δάνειο για την ακρίβεια απο Γεννέσια θεών(όπως του Διονύσου στον οποίο παρέχουν το λουτρό οι Νύμφες). Εξάλλου και η 25η Δεκεμβρίου, είναι ημερομηνία κατα την οποία εορτάζονταν Γεννέσια θεών. Ούτως ή άλλως η επικρατούσα άποψη για τα Χριστούγεννα είναι, πως επειδή έτσι είχε η κατάσταση, η Εκκλησία αναγνώρισε την 25η Δεκεμβρίου ως συμβατική ημερομηνία της Γεννήσεως.

Προσωπικά ως εισήγηση την απορρίπτω, για λόγους που είτε εξηγούνται παρακάτω, είτε δεν είναι του παρόντος.

Η επικρατούσα σήμερα άποψη, κάνει λόγο για στοιχείο που τονίζει την Ανθρώπινη Φύση του Χριστού.

Ωστόσο ο Χριστός ενσαρκωμένος, άρα και άνθρωπος (εξάλλου ο όρος Σαρξ άνθρωπος σημαίνει και όχι δέρμα) φαίνεται και τονίζεται η ανθρωπότητά Του ήδη εντός του Σπηλαίου. Επιπλέον όσα Γεννέσια είμαι σε θέση να γνωρίζω(Θεοτόκου{π.χ. Studenica}, Προδρόμου(πολλά παραδείγματα), Αγίου Νικολάου{νομίζω Άγιος Νικόλαος Ορφανός και Gracanica{ένας απο τους δύο υφισταμένους Κύκλους του Αγίου Νικολάου έχει σίγουρα το θέμα}}), έχουν παράσταση λουτρού. Κοινό δε όλων των παραστάσεων, είναι πως απο το βίο τους δεν συνάγεται κάποιο γεγονός σχετιζόμενο με λουτρό. Και αν στην περίπτωση του διττού ως προς την Φύση Κυρίου μπορεί κάποιος να υπαινιχθεί την Ανθρώπινη Φύση, στην περίπτωση των ούτως ή άλλως ετέρων τριών και μόνο Αγίων άνθρώπων τί εξυπηρετεί η σύνθεση;

Οι δύο πιθανότερες ερμηνευτικές είναι οι εξής:

Η 1η, είναι η επίδραση απο το Πρωτευαγγέλιο του "Ιακώβου" και τέλος πάντων απο τα λεγόμενα Απόκρυφα. Ο "Ιάκωβος" αναφέρει Μαία ονόματι Σαλώμη. Εντούτοις, εφόσον αντλείται το όλο θέμα απο εκεί, σχετίζεται όχι με την Ανθρώπινη Φύση του Χριστού, αλλα με το Αειπάρθενο της Παναγίας. Όμως το κείμενο αναφέρει μόνο μια Μαία, ενώ συνήθως όταν υπάρχει λουτρό στην εικόνα της Γεννήσεως υφίστανται δύο, ενω σπανίως αναπαρίσταται και τρίτη. Αυτός είναι και ο λόγος που προσωπικά είμαι αρκετά επιφυλακτικός αν όχι αρνητικός με την εν λόγω σύνδεση.

Η 2α βέβαια, είναι και προσωπική μου άποψη του γράφοντος και ως εκ τούτου κατεξοχήν υποκειμενική. Με το δεδομένο ότι δεν βρίσκω ουσιαστική συσχέτιση του θέματος με κάποια διήγηση, έχοντας υπόψιν την κοινή τακτική στα λοιπά εικονογραφικά Γεννέσια που προαναφέρθηκαν, θεωρώ οτι απλά το θέμα αντλείται απο την καθημερινότητα των Γεννεσίων, αφού κάθε μωρό λαμβάνει λουτρό μετά την Γέννηση του. Μη λησμονούμε κιόλας πως η απεικόνιση καθημερινών στιγμών, υπήρξε συχνό και αγαπημένο θέμα της Κοσμικής αλλά και της Προχριστιανικής Τέχνης. Νομίζω ότι είμαστε μπροστά σε ένα τέτοιο επεισόδιο, περισσότερο ανθρώπινο και καθημερινό και λιγότερο έως καθόλου δογματικό, έστω και αν είναι εύκολη η ταύτιση της σκηνής με απόψεις περι τονισμού την Ανθρώπινης Φύσεως του Κυρίου.

---