Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου π.Ιεροθέου
Ο Αρχιμανδρίτης π. Ζαχαρίας Ζαχάρου, μέλος της Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου Essex Αγγλίας, σε προφορική ομιλία του στην Αμερική, μιλώντας για την κοίμηση του Γέροντος Σωφρονίου, αναφέρθηκε στις τέσσερεις ημέρες που είχε τεθή το λείψανό του σε προσκύνηση, ύστερα από την κοίμησή του και πριν την εξόδιο Ακολουθία. Μεταξύ άλλων είπε: «Ήταν στ' αλήθεια όπως το Πάσχα, μια τόσο όμορφη και ευλογημένη ατμόσφαιρα. Κανείς δεν εμφάνισε συμπτώματα υστερίας. Όλοι προσεύχονταν με έμπνευση». Και έπειτα αναφέρθηκε σε μένα: «Ήρθε αμέσως μόλις έμαθε ότι ο π. Σωφρόνιος είχε πεθάνει. Ένιωσε την ατμόσφαιρα και μου είπε: "Αν ο π. Σωφρόνιος δεν είναι άγιος, τότε δεν υπάρχουν άγιοι"».
Η μετάφραση αυτού του λόγου δημοσιεύθηκε στο βιβλίο μου «Οίδα άνθρωπον εν Χριστώ» και ελάχιστοι που κρίνουν τα πράγματα εξωτερικά και επιπόλαια, παρερμήνευσαν τον λόγο με την έννοια ότι δεν δέχομαι την ύπαρξη των αγίων και ότι ομίλησα υπερβολικά για τον Γέροντα Σωφρόνιο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θα ήθελα να κάνω μία αναγκαία διευκρίνιση.
1. Ο καθ' υπερβολήν αληθινός λόγος
Όποιος έχει στοιχειώδη λογική και γνώση της ελληνικής γλώσσας, αντιλαμβάνεται την σημασία του λόγου αυτού και δεν τον παρερμηνεύει. Και όποιος γνωρίζει την θεολογία της Εκκλησίας, όπως εκφράζεται στην Αγία Γραφή και την πατερική μας παράδοση, μπορεί να αντιληφθή την ουσία της φράσεως αυτής.
Βεβαίως δέχομαι την ύπαρξη των αγίων, δηλαδή των Προφητών, Αποστόλων, Πατέρων, Μαρτύρων, Ομολογητών, Εγκρατευτών κλπ. Δεν είναι δυνατόν να έχω διαφορετική άποψη. Όσοι συνδέονται κατά ποικίλους τρόπους με τον Χριστό και ζουν στην Εκκλησία, αυτοί μετέχουν της καθαρτικής, φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας του Θεού και αγιάζονται. Άλλωστε η Εκκλησία είναι κοινωνία αγίων.
Η φράση «αν ο π. Σωφρόνιος δεν είναι άγιος, τότε δεν υπάρχουν άγιοι», ελέχθη καθ' υπερβολήν, για να δειχθή η προσωπική μου πίστη ότι ο Γέροντας Σωφρόνιος είναι ένας εξαγιασμένος Κληρικός της Εκκλησίας μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχω την δυνατότητα να τον συγκαταριθμήσω αυθαίρετα στο Αγιολόγιο της Εκκλησίας, πράγμα το οποίο είναι έργο του Θεού δια των εντεταλμένων προσώπων στην Εκκλησία. Πάντως, ο υποθετικός τρόπος της εκφράσεως, που διατυπώθηκε καθ' υπερβολήν, δεν σημαίνει ότι υποτιμώ η αμφισβητώ τους αγίους, αλλ' ότι φρονώ ότι ο Γέροντας Σωφρόνιος έχει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αγιασμένων μελών της Εκκλησίας.
Ο καθ' υπερβολήν τρόπος εκφράσεως μερικών αληθειών είναι συνηθισμένη πρακτική. Ο Απόστολος Παύλος με αυτόν τον τρόπο ήθελε να δείξη την μεγάλη αξία της αγάπης, όταν έγραφε στον σχετικό ύμνο περί της αγάπης:
«Εάν ταις γλώσσαις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγάπην δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον. και εάν έχω προφητείαν και ειδώ τα μυστήρια πάντα και πάσαν την γνώσιν, και εάν έχω πάσαν την πίστιν, ώστε όρη μεθιστάνειν, αγάπην δε μη έχω, ουδέν ειμι. και εάν ψωμίσω πάντα τα υπάρχοντά μου, και εάν παραδώ το σώμά μου ίνα καυθήσομαι, αγάπην δε μη έχω, ουδέν ωφελούμαι» (Α Κορ. ιγ , 1-3).
Το ερώτημα που τίθεται είναι για το αν είναι δυνατόν να υπάρχη άνθρωπος που να μιλά την γλώσσα των αγγέλων, να έχη προφητικό χάρισμα, να γνωρίζη πάντα τα πνευματικά μυστήρια και όλη την γνώση, να έχη πίστη ώστε να μετακινή ακόμη και όρη-βουνά, να διαθέτη όλη την περιουσία του, να θυσιάζη το σώμα του και να μαρτυρή για τον Χριστό και ταυτόχρονα να μην έχη αγάπη! Όλα αυτά προϋποθέτουν την αγάπη, ως κοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό.
Ακριβώς αυτός ο υποθετικός καθ' υπερβολήν λόγος δεν υποτιμά όλα αυτά τα χαρίσματα, αλλά υπογραμμίζει με τον τρόπο αυτόν την μεγάλη αξία της αγάπης. Μέσα σε αυτές τις προϋποθέσεις ερμήνευσαν το χωρίο αυτό και οι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας.
Για παράδειγμα ο Μ. Βασίλειος δίνει μια τέτοια ερμηνεία, γράφοντας: «Ουχ ως δυναμένου ποτέ των απηριθμημένων εκάστου δίχα της αγάπης ενεργηθήναι, αλλά βουλομένου του αγίου, ως αυτός είπε, τω καθ' υπερβολήν τρόπω την κατά πάντων υπεροχήν προσμαρτυρήσαι τη εντολή». Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν τέτοια μεγάλα χαρίσματα χωρίς την αγάπη, γι' αυτό ο Απόστολος Παύλος με τον τρόπο της υπερβολής επιβεβαίωσε την ανωτερότητα της αγάπης.
Με τον ίδιο τρόπο ερμηνεύει το αποστολικό αυτό χωρίο και ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, γι' αυτό χρησιμοποιεί τις φράσεις: «Και ουδέ ταύτη ηρκέσθη τη υπερβολή, αλλά και ετέραν πολλώ μείζονα τίθησιν, επάγων και λέγων…», «και ταύτην πάλιν μεθ' υπερβολής», «μετ' επιτάσεως τιθείς και τούτο το χάρισμα», «βαβαί της υπερβολής• και γαρ και ταύτα μετά προσθήκης ετέρας τίθησιν».
Επομένως και η δική μου φράση ετέθη καθ' υπερβολήν όχι για την άρνηση υπάρξεως αγίων, αλλά για την επιβεβαίωση της αδιαλείπτου ενεργείας της Χάριτος του Θεού στην Εκκλησία, δια της οποίας οι Χριστιανοί εξαγιάζονται, με την δική τους ελευθερία. Πρέπει να είναι κανείς πολύ εμπαθής και κακόπιστος για να δώση κάποια άλλη ερμηνεία.
2. Ο όρος άγιος
Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσον μπορούμε να χρησιμοποιούμε τον όρο άγιος για περιπτώσεις ευλογημένων Κληρικών, μοναχών και γενικά Χριστιανών που έζησαν κατά Χριστόν και κοιμήθηκαν με οσιακό τρόπο. Η απάντηση είναι καταφατική, αρκεί, βέβαια, να υπάρχουν μερικά θεολογικά και εκκλησιαστικά εχέγγυα.
Δεν είναι δυνατόν να λησμονή κανείς ότι από θεολογικής πλευράς ο όρος άγιος αποδίδεται σε εκείνον που συνδέεται κατά ποικίλους βαθμούς με τον Χριστό, ο Οποίος είναι ο Άγιος των αγίων. Άλλωστε, η λατρευτική πράξη το γνωρίζει πολύ καλώς αυτό, γι' αυτό στην εκφώνηση του Ιερέως «τα άγια τοις αγίοις» ο λαός αντιφωνεί: «εις άγιος, εις Κύριος Ιησούς Χριστός εις δόξαν Θεού Πατρός». Τα άγια είναι το Σώμα και το Αίμα του Χριστού και οι Χριστιανοί που με τις απαραίτητες προϋποθέσεις προσέρχονται να κοινωνήσουν των αγίων, πρέπει να είναι άγιοι, που αγιάζονται από τον κατ' εξοχήν άγιο, τον Χριστό.
Είναι γνωστόν ότι στην αρχαία Εκκλησία, όπως διασώζεται στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου, οι ζώντες Χριστιανοί λέγονταν άγιοι. Στους Χριστιανούς της Εφέσου ο Απόστολος Παύλος στέλνει επιστολή και τους ονομάζει αγίους: «Παύλος, απόστολος Ιησού Χρτιστού δια θελήματος Θεού, τοις αγίοις τοις ούσιν εν Εφέσω και πιστοίς εν Χριστώ Ιησού» (Εφ. α , 1). Στους Κολοσσαείς γράφει: «Μετά χαράς ευχαριστούντες τω πατρί τω ικανώσαντι ημάς εις την μερίδα του κλήρου των αγίων εν τω φωτί» (Κολ. α , 12). Σαφέστατα στα χωρία αυτά άγιοι χαρακτηρίζονται οι ζώντες Χριστιανοί, οι οποίοι μετέχουν του Σώματος του Χριστού, ανήκουν στον κλήρο των αγίων μέσα στο Φως του Θεού.
Ο Απόστολος Πέτρος στην Καθολική του επιστολή φθάνει στο σημείο να πη ότι οι παραλήπτες της επιστολής του Χριστιανοί έχουν «ισότιμον» με αυτόν πίστη. Ο ίδιος, όπως περιγράφει, ανέβηκε στο όρος Θαβώρ και είδε την δόξα του Θεού, όμως και οι Χριστιανοί που είναι μέλη της Εκκλησίας έχουν την ίδια με αυτόν πίστη: «Συμεών Πέτρος, δούλος και απόστολος Ιησού Χριστού, τοις ισότιμον ημίν λαχούσι πίστιν εν δικαιοσύνη του Θεού ημών και σωτήρος Ιησού Χριστού» (Β Πέτρ. α , 1). Ακόμη, εάν ο Απόστολος Πέτρος, μιλώντας για τον ειδωλολάτρη εκατόνταρχο Κορνήλιο και τους οικείους του που πίστευσαν και βαπτίσθηκαν, είπε ότι ο Θεός «ει ουν την ίσην δωρεάν έδωκεν αυτοίς ο Θεός ως και ημίν πιστεύσασιν επί τον Κυριον Ιησούν Χριστόν» (Πρ. ια , 17), πως μπορούμε να αμφισβητήσουμε αυτό και για τους βιαστάς της βασιλείας του Θεού, όπως ο Γέροντας Σωφρόνιος;
Είναι χαρακτηριστικό ότι στον Αγιορειτικό Τόμο, ένα ομολογιακό κείμενο, οι αγιορείτες Πατέρες του 14ου αιώνος έδωσαν την μαρτυρία: «Ταύτα υπό των Γραφών εδιδάχθημεν• ταύτα παρά των ημετέρων Πατέρων παρελάβομεν• ταύτα δια της μικράς έγνωμεν πείρας».
Υπάρχουν δεκάδες αγιογραφικά χωρία, στα οποία γίνεται λόγος για την διακονία στους αγίους, για τις χρείες των αγίων, για τους συμπολίτες των αγίων, για τον ασπασμό των αγίων, για τους κλητούς αγίους, για την λογεία στους αγίους κλπ. Πως μπορεί κανείς να παρακάμψη όλα αυτά τα χωρία και να εκφράζη αμφιβολία για το κατά πόσον μπορούμε να πούμε κάποιον άγιο, όταν αγωνίζεται να ζη κατά το Ευαγγέλιον του Χριστού; Η λέξη αγιότητα συνδέεται με την ζωή του Χριστιανού, εκτός και αν πολλοί θεωρούν την χριστιανική ζωή ως μια εκκοσμικευμένη κατάσταση.
Η αγιότητα δεν είναι μια αφηρημένη η μια ηθικιστική έννοια, αλλά η μέθεξη, κατά διαφόρους βαθμούς, της καθαρτικής, φωτιστικής και θεοποιού ενεργείας του Θεού, η οποία αρχίζει από την ζωή αυτή. Στο σημείο αυτό βρίσκεται και η ουσία της χριστιανικής ζωής. Όλοι όσοι ζουν με μετάνοια, με πνεύμα ταπεινώσεως, με υπακοή στην Εκκλησία και την Παράδοσή της, μετέχουν της Χάριτος του Θεού και του αγιασμού. Άλλωστε αυτή είναι η παραγγελία: «κατά τον καλέσαντα υμάς άγιον και αυτοί άγιοι εν πάση αναστροφή γενήθητε, διότι γέγραπται• άγιοι γίνεσθε, ότι εγώ άγιός ειμι» (Α Πέτρ. α , 15-16).
3. Ο μακάριος και εξαγιασμένος Γέροντας
Επίσης, το ερώτημα το οποίο μπορεί να τεθή είναι κατά πόσον ο Γέροντας Σωφρόνιος η και τόσοι μακαριστοί Γέροντες των ημερών μας μπορούν να θεωρούνται άγιοι από όσους εγνώρισαν την θεοφιλή πολιτεία τους.
Η συγκαταρίθμηση μερικών μελών της Εκκλησίας στο Αγιολογιό της και η καθιέρωση εορταστικής μνήμης τους είναι έργο της Εκκλησίας, με Συνοδική διαγνώμη. Αυτό, όμως, δεν εμποδίζει τους Χριστιανούς να θεωρούν κάποιο κοιμηθέντα μέλος της Εκκλησίας που το γνώρισαν ότι έχει βρη παρρησία στον Θεό, αν όμως ετηρήθησαν οι θεολογικές προϋποθέσεις. Φυσικά, σε αυτήν την περίπτωση δεν μπορεί να καθιερώνεται λατρευτική σύναξη προς τιμή του, ούτε να αγιογραφήται η μορφή του πριν την αγιοκατάταξή του. Αλλά κανείς δεν μπορεί να εμποδίση κάποιον να ζητά τις πρεσβείες ενός μακαριστού Κληρικού η μοναχού. Άλλωστε, για την συγκαταρίθμηση ενός Κληρικού στο Αγιολόγιο της Εκκλησίας προϋποτίθεται και μεταξύ των άλλων ο σεβασμός και η αγάπη του λαού προς αυτόν και η επιβεβαίωση της αγιότητός του με θαυμαστά σημεία.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θεωρώ ότι ο Γέροντας Σωφρόνιος ήταν ένας εξαγιασμένος Κληρικός. Όταν ένας μοναχός παρέμεινε ένα τέταρτο αιώνος ασκούμενος στο Άγιον Όρος, εκ των οποίων τα επτά στα φρικτά Καρούλια και σε σπήλαιο, προσευχόμενος εν μετανοία με πληθώρα εμπειριών, τις οποίες κράτησε μυστικά πάνω από 50 χρόνια ζωής• όταν έκαμε τελεία υπακοή στον συγκαταριθμημένο στο Αγιολόγιο της Εκκλησίας άγιο Σιλουανό• όταν σε όλη του την ζωή ζούσε με προσευχή, ησυχία και βαθυτάτη κένωση• όταν στα βιβλία που έγραψε προς το τέλος της ζωής του ανέλυσε με θαυμαστό τρόπο την Αποκάλυψη του Θεού που δόθηκε σε αυτόν• όταν η κοίμησή του ήταν οσιακή και πολλοί άνθρωποι έγιναν μέτοχοι και γνώστες θαυματουργικών επεμβάσεων, όταν …, όταν …, όταν …, τότε πως μπορεί να αμφισβητήση κανείς ότι ήταν ένας βιαστής μοναχός και κατά τον λόγο του Χριστού σε αυτόν ανήκει η Βασιλεία του Θεού (Ματθ. ια , 12);
Επειδή γνώριζα τον Γέροντα Σωφρόνιο προσωπικά για πολλά χρόνια και αξιώθηκα να αισθανθώ ελάχιστες πτυχές της λεπτοτάτης μυστικής του ζωής, έχω την πληροφορία ότι ήταν ένας εξαγιασμένος Κληρικός. Και πολλές φορές διερωτώμαι: «Αν ένας τέτοιος Κληρικός με τόσο μεγάλο πνευματικό αγώνα και πνευματικές εμπειρίες δεν εισήλθε στην Βασιλεία του Θεού, τότε ποιός μπορεί να σωθή;».
Αν αμφισβητή κανείς την σωτηρία ενός τέτοιου ανθρώπου, τότε σκορπά μεγάλη απελπισία στον λαό, γιατί τότε όλοι θα διερωτηθούν: «τις δύναται σωθήναι;». ?ν τέτοιοι μεγάλοι πνευματικοί αγώνες δεν εισάγουν τον άνθρωπο στον Παράδεισο, τότε ποιός μπορεί να σωθή;
Η αίσθηση αυτή περί του Γέροντος Σωφρονίου δεν είναι μόνον δική μου. Χιλιάδες άνθρωποι τον γνώρισαν και δίδουν αυτήν την μαρτυρία. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος στο κείμενό του με το οποίο προλόγισε το βιβλίο μου κατέγραψε πολλές φράσεις προσδιορίζοντας την ευλογημένη παρουσία του στην Εκκλησία.
Σε ένα σημείο, αναφερόμενος στην θεολογία του, γράφει ότι ήταν «αληθώς το απαύγασμα της πεφωτισμένης δια της ελλάμψεως του ακτίστου θείου φωτός καρδίας του, κεκαθαρμένης δια της άχρι τελείας λήθης εαυτού και του σωτηρίου αυτομίσους αφικνουμένης μετανοίας του». Σε άλλο σημείο γράφει: «καίτοι ο ίδιος είχεν ανέλθει εις το ύψος της θεοπτίας…». ?λλο? γράφει ότι έλαμψεν «ουχί ως λύχνος αλλ' ως αστήρ υπέρλαμπρος», «δια τον πλούτον των χαρισμάτων, δι' ων επροίκισεν αυτόν ο Θεός», «ο βίος και τα θεία διδάγματα του εν ουρανοίς αναπαυομένου Γέροντος», «το μέγεθος του πνευματικού αναστήματος του αγαπητού Γέροντος και την υπέρ φύσιν πολιτείαν του», «δια να γίνη τοιουτοτρόπως όμοιος προς τον Χριστόν» κλπ.
Πριν λίγο καιρό σε τριήμερο Συνέδριο στην Αθήνα αναλύθηκε απ' όλες τις πλευρές η προσωπικότητα, η ζωή και η διδασκαλία του, από Μητροπολίτες, Αγιορείτες μοναχούς, Καθηγητές Πανεπιστημίου, εκπροσώπους των ομοδόξων Εκκλησιών κλπ. Ο τόμος που κυκλοφόρησε και στον οποίον περιλαμβάνονται όλες οι ομιλίες των εισηγητών δείχνουν την αξία της μεγάλης αυτής προσωπικότητας.
Όσοι σκανδαλίζονται από το γεγονός ότι προβάλλονται ως εξαγιασμένες μορφές μερικοί Κληρικοί και μοναχοί των ημερών μας οι οποίοι θεωρούνται από τον λαό ως άγιοι, χωρίς ακόμη να τεθούν σε τιμητική προσκύνηση, γιατί αναμένεται η κρίση της Εκκλησίας, όπως ο Γέροντας Σωφρόνιος, ο Γέροντας Παΐσιος, ο Γέροντας Πορφύριος κλπ., δείχνουν ότι δεν γνωρίζουν την ορθόδοξη θεολογία η έχουν εσφαλμένη αντίληψη για την ζωή της Εκκλησίας. Στην περίπτωση αυτή το σκάνδαλο βρίσκεται μέσα τους, σύμφωνα με τον λόγο του Χριστού (Ματθ. ε , 29-30).
Και ένας ακροτελεύτιος λόγος.
Δεν φοβούνται καθόλου όσοι ομιλούν κατά τρόπο ασύνετο, απρεπή και αυθάδη για ανθρώπους που τελείωσαν την ζωή τους με οσιακά τέλη, των οποίων η ζωή τους κατά πάσαν πιθανότητα έχει γίνει ευπρόσδεκτη από τον Θεό;
Δεν έχουν κάποια αμφιβολία μήπως οι ασύνετοι λόγοι τους θα αποδοκιμασθούν με πάταγο από τον Θεό;
Δεν φοβούνται καθόλου για την σωτηρία τους και για την αγιομαχία τους;
