Ο εγκωμιαστής του «πρωτείου του πάπα» και του «κειμένου της Ραβέννας» Σεβ. Μητρ. Μεσσηνίας Χρυσόστομος

(ΜΕΡΟΣ Γ΄)

Πρωτοπρεσβ. π. Άγγελος Αγγελακόπουλος, 

 εφημέριος Ι. Ν. Αγίας Παρασκευής Καλλιπόλεως Πειραιώς

Συνεχίζοντας τήν σκέψη του ὁ ἐλλογιμώτατος καθηγητής τοῦ τομέα Δογματικῆς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ. κ. Δημήτριος Τσελεγγίδης, στό κείμενό του μέ θέμα «Ὀρθόδοξοι προβληματισμοί μέ ἀφορμή τό κείμενο τῆς Ραβέννας», σημειώνει : «Ὁ παρατιθέμενος στήν παράγραφο 3 προβληματισμός γιά τίς ἐκκλησιολογικές καί κανονικές συνέπειες, οἱ ὁποῖες ἀπορρέουν ἀπό τή μυστηριακή φύση τῆς Ἐκκλησίας, θά ἔπρεπε νά ἀφορᾶ ἀποκλειστικά καί μόνο τίς τοπικές Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες. Δέν εἶναι θεολογικῶς ὀρθό, καί εἰδικότερα δέν εἶναι ἐκκλησιολογικῶς ἐπιτρεπτό,

νά διερεύνουν οἱ Ὀρθόδοξοι ἀπό κοινοῦ καί «ἐπί ἴσοις ὄροις» μέ τούς ἑτεροδόξους ζητήματα, πού ἀπορρέουν ἀπό τή μυστηριακή φύση τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως εἶναι λ.χ. ἡ θεσμική δομή της. Κάτι τέτοιο δέν μαρτυρεῖται ἀπό τήν Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, οὔτε ὑπάρχει ἱστορικό προηγούμενο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Καί τοῦτο, ἐπειδή τά θεολογικά καί θεσμικά ἐπίπεδα τῆς Ὀρθοδοξίας καί τῆς ἑτεροδοξίας εἶναι ἀσύμπτωτα. Εἶναι φυσιολογικό ἡ δογματική διαφοροποίηση ἀνάμεσα στήν Ὀρθοδοξία καί τόν Ρωμαιοκαθολικισμό νά ἀντανακλᾶται ἀναπόφευκτα ὄχι μόνο στό θεσμικό ἐπίπεδο, ἀλλά καί στή σύνολη ἐκκλησιαστική ζωή τῶν πιστῶν τους.

3. Στό τέλος τῆς εἰσαγωγῆς τοῦ Κειμένου τῆς Ραβέννας γίνεται μία διευκρινιστική ὑποσημείωση. Τό περιεχόμενο τῆς ὑποσημειώσεως δημιουργεῖ ἔντονο προβληματισμό ὡς πρός τήν ὀρθότητά του. Ἡ ἄποψη τῆς Ὀρθόδοξης ἀντιπροσωπείας ὅτι ἡ χρήση τῶν ὅρων «ἡ Ἐκκλησία», «ἡ ἀνά τόν κόσμον Ἐκκλησία», «ἡ ἀδιαίρετος Ἐκκλησία» καί «τό σῶμα τοῦ Χριστοῦ» στό παρόν Κείμενο «δέν ὑπονομεύει τήν αὐτοαντίληψη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ὡς τῆς Μίας, Ἁγίας, Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας, περί τῆς ὁποίας ὁμιλεῖ τό Σύμβολο τῆς Πίστεως», εἶναι ἄκρως μετέωρη ὡς πρός τό περιεχόμενο τοῦ κοινοῦ Κειμένου. Καί τοῦτο, γιατί οἱ συνυπογράφοντες Ρωμαιοκαθολικοί δηλώνουν στήν ἴδια ὑποσημείωση ὅτι ἔχουν «τήν αὐτοεπίγνωση» ὅτι «ἡ Μία, Ἁγία, Καθολική καί Ἀποστολική Ἐκκλησία ὑφίσταται ἐν τῆ Καθολικῆ Ἐκκλησία (Lumen Gentium, 8)» καί ὅτι «τοῦτο δέν ἀποκλείει τήν ἀναγνώριση ὅτι στοιχεῖα τῆς ἀληθοῦς Ἐκκλησίας εἶναι παρόντα ἐκτός τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας». Ὁ αὐτοπροσδιορισμός τῶν Ὀρθοδόξων καί τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν ἀντίστοιχα εἶναι διαμετρικά ἀντίθετος. Εἶναι κραυγαλέα ἡ διαφωνία τῶν δύο διαλεγομένων μερῶν γιά τήν ταυτότητα τῆς ἐμπειρικῆς, τῆς ἱστορικῆς Ἐκκλησίας. Ἀπό τά παραπάνω εἶναι προφανές ὅτι τό χάσμα ἀνάμεσα στούς Ὀρθοδόξους καί στούς Ρωμαιοκαθολικούς εἶναι στήν πραγματικότητα τεράστιο καί πρός τό παρόν θεολογικῶς ἀγεφύρωτο.

Κατά συνέπεια, κάθε ἄλλη ἐπιμέρους συμφωνία ἔχει πολύ μικρή σημασία, εἶναι συμφωνία ἐξωτερικῶν τύπων, ἀλλά οὐσιαστικά ἀθεμελίωτη καί ἀμφισβητούμενη, γιατί ἡ ὁποιαδήποτε συμφωνία θά πρέπει νά νοηματοδοτεῖται ἀπό τήν ταυτότητα καί τό χαρακτήρα τῆς Ἐκκλησίας, ὡς τοῦ μυστηριακοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ. Εἶναι λογικῶς καί θεολογικῶς παράδοξο, πῶς μέ τίς παραπάνω διαμετρικά ἀντίθετες ἐκκλησιολογικές τοποθετήσεις προέκυψε Κείμενο κοινῆς ἀποδοχῆς γιά τή Μικτή Διεθνῆ Ἐπιτροπή.

ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ

I. Συνοδικότητα

4. Ὅσα ἀναφέρονται στίς παραγράφους 5 καί 6 τοῦ κειμένου γιά τή συνοδικότητα τῆς Ἐκκλησίας ὡς ἀντανακλάσεως τοῦ μυστηρίου τῆς Ἁγίας Τριάδος, προϋποθέτουν σιωπηρῶς ὅτι Ὀρθόδοξοι καί Ρωμαιοκαθολικοί εἴμαστε μέλη τῆς Μίας Ἐκκλησίας, πού ὁρίζει τό Σύμβολο τῆς Νικαίας. Ἡ δογματική, ὅμως, συνείδηση τῶν Ὀρθοδόξων πιστῶν, ὡς αὐτοσυνειδησία τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀλλά καί ἡ λειτουργική πράξη τῆς Ἐκκλησίας μας, πού ἐπιβεβαιώνει αὐτή τήν αὐτοσυνειδησία, περιορίζουν ἀποκλειστικά καί μόνον στούς Ὀρθοδόξους τήν ἰσχύ τῶν γραφομένων στίς δύο παραπάνω παραγράφους τοῦ Κειμένου, θεωρώντας παγίως τούς ἑτεροδόξους ἀκοινώνητους στά μυστήριά της.

5. Ὡς λογική συνέπεια τῶν παραπάνω, τό κοινό Κείμενο, στήν ἑπόμενη παράγραφο 7, προϋποθέτει σαφῶς ὅτι Ὀρθόδοξοι καί Ρωμαιοκαθολικοί ἔχουν τά ἴδια μυστήρια. Ἀλλά κι ἐδῶ προσκρούουμε στή διαφορά τῆς περί Χάριτος δογματικῆς διδασκαλίας. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει καθορίσει δογματικά πώς ἡ Χάρις, πού παρέχουν τά μυστήριά της, εἶναι ἡ ἄκτιστη καί μεθεκτή θεότητα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, ἐνῶ οἱ Ρωμαιοκαθολικοί θεωροῦν τή Χάρη αὐτή ὡς κτιστή. Εἶναι φανερό ὅτι τό Κείμενο τῆς Ραβέννας ὁμογενοποιεῖ διαμετρικά ἀντίθετα πράγματα, ὁμογενοποιεῖ δηλαδή τό κτιστό μέ τό ἄκτιστο.

Ἐπιπροσθέτως, ἔχουμε τή γνώμη ὅτι ἡ τελευταία πρόταση τῆς παραγράφου 7 προκαλεῖ ἔντονα τή συνείδηση τῶν Ὀρθοδόξων. Ἡ διατύπωση τοῦ Κειμένου ἔχει ὡς ἑξῆς : «Κοινή μας διδασκαλία εἶναι ὅτι ὁ λαός τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος ἐδέχθη τό χρίσμα ἀπό τοῦ Ἁγίου[1] ἐν κοινωνία μετά τῶν ποιμένων του, δέν δύναται νά σφάλλη εἰς θέματα πίστεως»[2]. Ἐντελῶς αὐθόρμητα ἐδῶ γεννᾶται τό λογικό ἐρώτημα : Ἄν ἰσχύει τό παραπάνω λεχθέν, πῶς συνέβη νά σφάλλουν οἱ αἱρετικοί ὅλων τῶν ἐποχῶν πολλαπλῶς σέ θέματα πίστεως; Πῶς συνέβη νά σφάλλουν στήν πίστη Πάπες, ὅπως ὁ Ὀνώριος, καί Πατριάρχες τῆς Ἀνατολῆς, ὅπως ὁ Νεστόριος, οἱ ὁποῖοι ἔχουν καταδικαστεῖ ἀπό Οἰκουμενικές Συνόδους ὡς αἱρετικοί; Πάντως, θά πρέπει νά διευκρινισθεῖ ὅτι καί ὁ ὀρθόδοξος πιστός δέν διασφαλίζεται ἀπό τήν πλάνη μηχανιστικῶς, ἔχοντας λάβει ἁπλῶς τό χρίσμα καί εὐρισκόμενος σέ κοινωνία μέ τούς ποιμένες του. Ἀπό τήν πλάνη διασφαλίζεται ὁ πιστός μόνον, ὅταν παραμένει ζωντανός στό σῶμα τῆς Μίας Ἐκκλησίας. Καί παραμένει ζωντανός, ὅταν ἔχει καί ἐνεργό μέσα του τήν Χάριν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, πού ἔλαβε μέ τό χρίσμα. Αὐτό, ὅμως, προϋποθέτει ὀρθή πίστη, τήρηση τῶν ἐντολῶν καί μυστηριακή ζωή. Μόνο μέ αὐτές τίς προϋποθέσεις ὁ λαός τοῦ Θεοῦ ἔχει ἐνεργό τήν ὀρθή δογματική συνείδηση τῆς Ἐκκλησίας, ὁπότε εἶναι καί σέ θέση νά ἀνακρίνει τήν πίστη τῶν ποιμένων του καί τότε μόνον νά τούς ἀκολουθεῖ, σύμφωνα μέ ὅσα λέει καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος[3], σχολιάζοντας τό χωρίο τοῦ Ἀποστόλου Παύλου : «μνημονεύετε τῶν ἡγουμένων ὑμῶν..., ὧν ἀναθεωροῦντες τήν ἔκβασιν τῆς ἀναστροφῆς μιμεῖσθε τήν πίστιν»[4].

6. Μέ βάση ὅλα ὅσα εἴπαμε μέχρι τώρα, ἠχεῖ προβληματικά ἡ διατύπωση τῆς 8^ης παραγράφου. Σημειώνεται σ' αὐτήν χαρακτηριστικά : «Διακηρύσσοντες τήν πίστιν τῆς Ἐκκλησίας... οἱ ἐπίσκοποι», καί συνεχίζει μέ παράθεση ἀπό τό Κείμενο τοῦ Βάλαμο, παράγραφος 40 : «Ὡς διάδοχοι τῶν Ἀποστόλων οἱ ἐπίσκοποι εἶναι ὑπεύθυνοι διά τήν κοινωνίαν ἐν τῆ ἀποστολικῆ πίστει...». Κατ’ἀρχήν, ποιᾶς Ἐκκλησίας τήν πίστη διακηρύσσουν οἱ ἐπίσκοποι; Τῆς μίας Παγκόσμιας Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, στήν ὁποία μετέχουν ἰσοτίμως Ὀρθόδοξοι καί Ρωμαιοκαθολικοί; Ἄν πρόκειται γι' αὐτήν τήν ἐκκλησία, τότε γίνεται σαφές πλέον ὅτι οἱ σοβαρότατες διαφορές μας στό δόγμα δέν σημαίνουν τίποτε ἀπό ἐκκλησιολογική ἄποψη. Μία τέτοια, ὅμως, θεώρηση ἀντίκειται στό γράμμα καί στό πνεῦμα τῶν ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ὅπως προκύπτει ἀπό τήν μελέτη τῶν πρακτικῶν τους.

Καί ἕνα δεύτερο ἐρώτημα : Παραμένουν οἱ ἐπίσκοποι διάδοχοι τῶν Ἀποστόλων, ὅταν ἔμμονα σφάλλουν στό ἐκπεφρασμένο δόγμα τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως λ.χ. οἱ Ρωμαιοκαθολικοί μέ τό Filioque; Ἄλλη ἀλήθεια πάντως ἐκφράζουν ἐδῶ τά πρακτικά τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων μέ τίς καθαιρέσεις καί τούς ἀφορισμούς τους. Εἶναι γι’αὐτό πρακτικῶς καί λογικῶς ἀσυνεπές γιά’μᾶς τούς Ὀρθοδόξους νά θεωρήσουμε τούς Ρωμαιοκαθολικούς ὡς ἐπισκόπους ὑπευθύνους «διά τήν κοινωνίαν ἐν τῆ ἀποστολικῆ πίστει», ὅταν, κατά τούς Ὀρθοδόξους, οἱ Ρωμαιοκαθολικοί διά τοῦ Filioque φαλκίδευσαν τήν ἀποστολική πίστη τῆς Ἐκκλησίας.

7. Στίς παραγράφους 9-11 καί 18-33 ἐπαναβεβαιώνεται ὅτι οἱ ἑκατέρωθεν ἐπίσκοποι θεωροῦνται ὡς ἐπίσκοποι τῆς Μίας Ἐκκλησίας καί οἱ κατά τόπους Ἐκκλησίες ὡς φανέρωση τῆς Μίας καί μόνης Ἐκκλησίας. Γι' αὐτό καί εὔλογα, ὅπως σημειώνεται στήν παράγραφο 11, «ἡ διακοπή τῆς εὐχαριστιακῆς κοινωνίας σημαίνει τόν τραυματισμό ἑνός ἐκ τῶν οὐσιωδῶν χαρακτηριστικῶν τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδή τῆς καθολικότητάς της». Ἡ διατύπωση αὐτή τοῦ Κειμένου τῆς Ραβέννας ἀποτελεῖ πρόκληση στίς συνειδήσεις τῶν Ὀρθοδόξων πιστῶν, ἐπειδή γιά’μᾶς ἡ διακοπή τῆς διαμυστηριακῆς κονωνίας μέ τούς Ρωμαιοκαθολικούς θεωρεῖται παγίως ὡς φυσική συνέπεια τῆς μή ταυτότητάς μας μέ αὐτούς ὡς πρός τήν ὀρθή πίστη.

II. Ἐξουσία

8. Στό κεφάλαιο γιά τήν ἐξουσία, παράγραφος 15, λέγει τό κοινό Κείμενο : «Ἡ Ἐκκλησία, διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τό ὁποῖον εἶναι παρόν ἐν αὐτῆ, αὐθεντικῶς ἑρμηνεύει τήν Ἁγίαν Γραφήν...». Ἐδῶ τίθεται εὔλογα τό ἐρώτημα : Ἡ ἐπίσημη προσθήκη τοῦ Filioque στό Σύμβολο τῆς Πίστεως ἀπό τούς Ρωμαιοκαθολικούς ἀποτελεῖ καί γιά μᾶς τούς Ὀρθοδόξους αὐθεντική ἑρμηνεία τῆς Ἐκκλησίας διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος;

III. Ἡ τριπλῆ πραγμάτωσις τῆς Συνοδικότητας καί τῆς ἐξουσίας

9. Ἡ θεμελιακοῦ χαρακτήρα ἀσυμφωνία τῶν Ὀρθοδόξων μέ τούς Ρωμαιοκαθολικούς στήν Ἐκκλησιολογία τους συναντᾶται στήν παράγραφο 32, ὅταν, ὅμως, αὐτή συνδυαστεῖ μέ τήν  ὑποσημείωση 1 τῆς παραγράφου 4, στήν ὁποία ἤδη ἀναφερθήκαμε. Στήν παράγραφο 32 σημειώνεται τό ἑξῆς : «Συμφώνως πρός τήν θέλησιν τοῦ Χριστοῦ, ἡ Ἐκκλησία εἶναι μία καί ἀδιαίρετος, ἡ αὐτή πάντοτε καί πανταχοῦ. Ἀμφότεραι αἱ πλευραί ὁμολογοῦν εἰς τό Σύμβολον Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως ὅτι ἡ Ἐκκλησία εἶναι μία καί καθολική». Ἄν, ὅμως, ἰσχύει αὐτό καί γιά τίς δύο πλευρές, τότε σίγουρα μία ἀπό τίς δύο δέν μπορεῖ νά εἶναι Ἐκκλησία, σύμφωνα μέ τόν αὐτοπροσδιορισμό τους, πού γίνεται στήν ὑποσημείωση 1, παράγραφος 4, ἐπειδή ἐκεῖ καθεμία διεκδικεῖ τήν αὐθεντικότητα καί ἀποκλειστικότητα τῆς Μίας Ἐκκλησίας. Κατά συνέπεια, ἐμεῖς, τουλάχιστον, βλέπουμε ὅτι στήν πραγματικότητα τό ἐκκλησιολογικού χαρακτήρα χάσμα ἀνάμεσα στίς δύο πλευρές εἶναι πρός τό παρόν ἀγεφύρωτο. Καί αὐτό ὀφείλεται, κατά τήν γνώμη μας, στήν ἐσφαλμένη μέθοδο τοῦ Θεολογικοῦ Διαλόγου, στήν υἱοθέτηση δηλαδή τοῦ «ἐπί ἴσοις ὄροις» διαλόγου μέ παροῦσες τίς διαφορές στό δόγμα.

10. Ἡ διατύπωση τοῦ κοινοῦ Κειμένου στήν παράγραφο 33 ὅτι «μία τοπική Ἐκκλησία δέν δύναται νά ἀλλοιώση τό Σύμβολον τῆς Πίστεως, τό ὁποῖον διετυπώθη ὑπό τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων», καθώς καί ἡ διατύπωση στήν παράγραφο 35 ὅτι οἱ δογματικές ἀποφάσεις καί διατυπώσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων «εἶναι δεσμευτικαί δι' ὅλας τάς Ἐκκλησίας καί ὅλους τούς πιστούς, εἰς οἱονδήποτε χρόνον καί τόπον», ἐμφανίζονται νά εἶναι θεωρητικές καί κενές περιεχομένου, ἐφόσον δέν γίνεται καμία ἀναφορά πουθενά στό Κείμενο γιά καταδίκη τοῦ Filioque ὡς προσθήκης, πού ἀντίκειται στίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων.

11. Στήν παράγραφο 37 γίνεται λόγος οὐσιαστικά γιά τήν ἐκκλησιαστική δογματική συνείδηση τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ. Ἐδῶ, ἡ λειτουργία τῆς δογματικῆς συνειδήσεως τῶν μελῶν τῆς Μίας Ἐκκλησίας ἐπεκτείνεται «ἐπί ἴσοις ὄροις» καί στούς ἑτεροδόξους. Ἡ ἐπέκταση αὐτή συνιστᾶ εἴτε τήν ἀκύρωση τῆς διαχρονικῆς λειτουργίας τῆς ὀρθῆς (ὀρθόδοξης) δογματικῆς συνειδήσεως, εἴτε τό λιγότερο σχετικοποιεῖ ἐπικίνδυνα τή σημασία της. Ὅμως, ἡ δογματική συνείδηση ἐξ ὁρισμοῦ δέν μπορεῖ νά λειτουργεῖ ἐκτός τῆς Μίας Ἐκκλησίας, δίνοντας ἔτσι ἄλλοθι ἐγκυρότητας στήν ἑτεροδοξία. Ἡ ὀρθή δογματική συνείδηση εἶναι καρπός τῆς ἐνεργοποιημένης παρουσίας τοῦ Ἁγίου Πνεύματος σ' ἐκεῖνα τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας, πού βιώνουν «ἐν πάση αἰσθήσει» τήν ἄκτιστη θεοποιό Χάρη. Αὐτά τά μέλη τῆς Ἐκκλησίας ἐξέφρασαν πάντοτε τή συνείδηση τοῦ πληρώματος τῆς Ἐκκλησίας, τή διαχρονική δηλαδή ἐκείνη συνείδηση, πού εἶναι ἡ ὕψιστη αὐθεντία στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί ὑπέρκειται τῆς μονομεροῦς αὐθεντίας τῶν ἐπισκόπων, ἀλλά καί τῶν συνόδων[5].

12. Τά μέλη τῆς Μικτῆς Διεθνοῦς Ἐπιτροπῆς στήν παράγραφο 39 ἀποφαίνονται ὅτι τό Σχίσμα μεταξύ Ἀνατολῆς καί Δύσεως «κατέστησεν ἀδύνατον τήν σύγκλησιν Οἰκουμενικῶν Συνόδων ἐν τῆ αὐστηρᾶ ἐννοία τοῦ ὄρου». Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἐδῶ καταδικάζεται ὁ Ρωμαιοκαθολικισμός, ἐπειδή ἔχει πραγματοποιήσει μονομερῶς ἄλλες 14 κατ' αὐτόν Οἰκουμενικές Συνόδους καί ἔχει θεσπίσει νέα δόγματα; Ποιά εἶναι ἡ  ἀκριβής σημασία τοῦ «ἐν τῆ αὐστηρᾶ ἐννοία τοῦ ὄρου»; Κατά τή γνώμη μας, ὁ παραπάνω ἰσχυρισμός τῆς Μικτῆς Ἐπιτροπῆς εἶναι αὐθαίρετος, ὡς ἀτεκμηρίωτος, καί ὀφείλεται μᾶλλον σέ σύγχυση ἐκκλησιολογικοῦ χαρακτήρα. Φαίνεται στήν πράξη ὡς νά μή λαμβάνει ὑπόψιν ὅσα ὀρθῶς γράφτηκαν στήν παράγραφο 32 τοῦ Κειμένου, ὅτι δηλαδή «συμφώνως πρός τήν θέλησιν τοῦ Χριστοῦ, ἡ Ἐκκλησία εἶναι μία καί ἀδιαίρετος, ἡ αὐτή πάντοτε καί πανταχοῦ». Κατά συνέπεια, ἡ Ἐκκλησία θά ὑφίσταται ὡς τό ἕνα, τό πλῆρες καί ἀκέραιο Θεανθρώπινο σῶμα ἕως τῆς συντελείας, σύμφωνα μέ τήν ἁγιογραφική μαρτυρία. Καί φυσικά, θά ὑφίσταται μέ ὅλες ἀνεξαιρέτως τίς λειτουργίες της, ἀνεξάρτητα ἀπό τήν ἔκπτωση μεμονωμένων μελῶν της ἤ καί ὁλόκληρων τοπικῶν Ἐκκλησιῶν, ἐξαιτίας σχίσματος ἤ αἱρέσεως. Δέν ὑπάρχει καμία πατερική θεμελίωση, κατά τή γνώμη μας, γιά τήν ἀδυναμία πραγματοποιήσεως Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ἐξαιτίας σχισμάτων ἤ αἱρέσεων. Ἡ οἰκουμενικότητα δέν εἶναι ἁπλῶς γεωγραφική ἔννοια, ἀλλά καί ποιοτική ἔννοια, ἀκόμη καί ἔννοια διαχρονική.

Ἀντιλαμβανόμαστε τή λογική τοῦ κοινοῦ Κειμένου, ἀλλά δέν συμφωνοῦμε μέ αὐτήν. Ὅλο τό Κείμενο, ὅπως καί ἡ παροῦσα παράγραφος, θεωρεῖ ἐσφαλμένα, κατά τή γνώμη μας, ὅτι Ὀρθόδοξοι καί Ρωμαιοκαθολικοί συνιστοῦν τοπικές Ἐκκλησίες, πού βρίσκονται σέ σχίσμα, ἀλλά παρά ταῦτα ἀμφότερες ἀνήκουν στή Μία Ἐκκλησία ἤ, κατά τήν ὑποσημείωση 1, ἔχουν τήν αὐτοσυνειδησία ὅτι κάθε μία συνιστᾶ κατά ἀποκλειστικότητα τή Μία Ἐκκλησία.

Δέν συμφωνοῦμε ἐπιπροσθέτως καί μέ τόν χαρακτηρισμό τοῦ Σχίσματος γιά τόν προσδιορισμό τῆς σχέσεως τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς μέ τή Λατινική Δύση. Μέ τόν χαρακτηρισμό αὐτό ἐλαχιστοποιοῦνται οἱ διαφορές μεταξύ Ὀρθοδόξων καί Ρωμαιοκαθολικῶν, ἐνῶ εἶναι γνωστό ὅτι πρόκειται γιά μεγάλες δογματικές διαφορές, οἱ ὁποῖες δυστυχῶς πρός τό παρόν δέν ἔγιναν ἀντικείμενο συζητήσεως στούς Θεολογικούς Διαλόγους τῆς Μικτῆς Διεθνοῦς Ἐπιτροπῆς.

13. Θεολογικά, ἀτυχῶς, ἡ Μικτή Διεθνής Ἐπιτροπή στήν παράγραφο 41 θεωρεῖ τήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ σήμερα διηρημένη καί κάνει λόγο γιά «τήν περίοδο τῆς ἀδιαιρέτου Ἐκκλησίας», τῆς πρώτης Ἐκκλησίας. Τοῦτο, ὅμως, εἶναι ἐκκλησιολογικῶς ὄχι μόνον ἀπαράδεκτο, ἀλλά ἔρχεται καί σέ ἐσωτερική ἀντίφαση πρός τό ἴδιο τό κοινό Κείμενο, ἀφοῦ στήν παράγραφο 32, ὅπως εἴδαμε, ἡ Ἐκκλησία θεωρεῖται ὡς «μία καί ἀδιαίρετος».

14. Τό θέμα τοῦ ἐπισκόπου Ρώμης καί τό εἶδος τοῦ πρωτείου του στήν κοινωνία ὅλων τῶν τοπικῶν Ἐκκλησιῶν προαναγγέλεται στήν παράγραφο 45, ὅτι «ἀναμένεται νά μελετηθῆ εἰς μεγαλύτερον βάθος». Ἐπειδή, ὅπως γνωρίζουμε, προβλέπεται νά συζητηθεῖ στήν ἑπόμενη Συνέλευση τῆς Μικτῆς Διεθνοῦς Ἐπιτροπῆς, δέν θά προχωρήσουμε τώρα σέ θεολογική κριτική τῶν ὅσων ὑπό μορφή προβληματισμῶν γράφονται στό παρόν Κείμενο. Μόνο τοῦτο θά ποῦμε, ὅτι ποτέ ἡ Ἐκκλησία κατά τήν πρώτη χιλιετία δέν ἀνεγνώρισε στόν ἐπίσκοπο Ρώμης αὐθεντία σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο. Ἡ ὑπέρτατη αὐθεντία στήν ἀνά τήν οἰκουμένη Ἐκκλησία ἀσκεῖτο πάντοτε καί μόνον ἀπό τίς Οἰκουμενικές Συνόδους.

Θά θέλαμε, ὅμως, νά θέσουμε ἐδῶ καί κάποια εὔλογα ἐκκλησιολογικοῦ χαρακτήρα ἐρωτήματα :

Εἶναι δυνατόν, ὡς Ὀρθόδοξοι, νά δεχθοῦμε τό παπικό πρωτεῖο, ὅπως αὐτό κατανοήθηκε καί ἑρμηνεύτηκε ἀπό τήν Α΄ Βατικανή Σύνοδο;

Μποροῦμε δηλαδή νά δεχθοῦμε τό παπικό πρωτεῖο τῆς λεγομένης ἐξουσίας - διακονίας, πού λειτουργεῖ στήν πραγματικότητα ὡς ὑπερεκκλησία, ἀφοῦ ὁ Πάπας, ὡς ἀλάθητος ἐκφραστής τῆς συνειδήσεως τῆς Ἐκκλησίας, μπορεῖ νά εἶναι ἀντίθετος ἀκόμη καί μέ τίς ἀποφάσεις μίας Οἰκουμενικῆς Συνόδου;

Εἶναι δυνατόν νά δεχθοῦμε ἕναν ἄνθρωπο στήν Ἐκκλησία ὡς ἀλάθητο; Εἶναι δυνατόν δηλαδή νά δεχθοῦμε ἕναν ἄνθρωπο νά παίρνει τή θέση τοῦ Πνεύματος τῆς Ἀληθείας;

Μποροῦμε νά συνυπάρξουμε ἐκκλησιολογικά μέ τόν Ρωμαιοκαθολικισμό, ὅταν αὐτός, διατηρώντας τό Filioque καί τό παπικό πρωτεῖο τῆς ὑπερεκκλησίας, ἀκυρώνει οὐσιαστικά τήν Ἐκκλησία ὡς «κοινωνία θεώσεως» τοῦ ἀνθρώπου;

Μήπως οἱ Ρωμαιοκαθολικοί μᾶς ἔδωσαν δείγματα ἀλλαγῆς τῆς θεολογίας καί τῆς Ἐκκλησιολογίας τους;

Ἤ μήπως ὁδεύουμε μέ τούς Ρωμαιοκαθολικούς σέ μία ἑνότητα πλήρους κοινωνίας μεταξύ μας, χωρίς νά ἀφαιρεθεῖ τίποτε τό οὐσιῶδες ἀπό κανέναν, διατηρώντας ἔτσι ἀμοιβαίως τήν διαφορετικότητά μας, ὅπως δηλαδή ὁραματίζεται τήν ἑνότητα αὐτή ὁ Καρδινάλιος κ. Κάσπερ, σύμφωνα μέ τήν συνέντευξή του στό Ἀθηναϊκό Πρακτορεῖο Εἰδήσεων, τόν Νοέμβριο τοῦ 2008; Μία τέτοια ἑνότητα, ὅμως, μέ πλήρη κοινωνία ἀπό τή μία καί διαφορετικότητα στό δόγμα ἀπό τήν ἄλλη ἐμφορεῖται ἀπό ὁποιοδήποτε ἄλλο πνεῦμα, ἐκτός ἀπό τό Πνεῦμα τῆς Ἀληθείας. Γι' αὐτό καί μία τέτοια ἑνότητα δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει ποτέ στήν Ἐκκλησία.

Σέ τελευταία ἀνάλυση, μήπως αὐτήν τήν οὐνιτικοῦ προτύπου ἑνότητα ζητᾶ ὁ Πάπας μέ τήν ἀναγνώριση τοῦ πρωτείου του ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία;

15. Στήν τελευταία παράγραφο 46, τά μέλη τῆς Μικτῆς Διεθνοῦς Ἐπιτροπῆς γιά τόν Θεολογικό Διάλογο δηλώνουν πώς εἶναι πεπεισμένα ὅτι τό κοινό Κείμενο «παρουσιάζει θετικήν καί σημαντικήν πρόοδον εἰς τόν διάλογόν μας καί ὅτι παρέχει σταθεράν βάσιν διά μελλοντικήν συζήτησιν τοῦ ζητήματος τοῦ πρωτείου εἰς τό παγκόσμιον ἐπίπεδον ἐντός τῆς Ἐκκλησίας». Μετά, ὅμως, ἀπ' ὅσα ἐκθέσαμε στήν εἰσήγησή μας, εἶναι προφανές ὅτι ἀμφισβητοῦμε καίρια ὄχι μόνο τήν «θετική καί σημαντική πρόοδο» τοῦ Θεολογικοῦ Διαλόγου, ἀλλά κυρίως «τήν σταθερή βάση» γιά τήν μελλοντική συζήτηση τοῦ πρωτείου.

Ἡ ἐκφραζόμενη, ἄλλωστε, ἐλπίδα τῶν μελῶν τῆς Μικτῆς Ἐπιτροπῆς «νά οἰκοδομήσωμεν ἐπί τῆς ἤδη ἐπιτευχθείσης συμφωνίας», εἶναι καί παραμένει, κατά τή γνώμη μας, μετέωρη. Καί τοῦτο, ἐπειδή αὐτή ἡ ἐλπίδα ἐπιχειρεῖται νά θεμελιωθεῖ στήν προσευχή τοῦ Χριστοῦ «ἵνα πάντες ἕν ὦσιν...»[6], τή στιγμή πού ἡ προσευχή τοῦ Χριστοῦ στό βιβλικό κείμενο προϋποθέτει τήν ἀποδοχή καί μετοχή τῶν πιστῶν στήν ἄκτιστη θεία δόξα Του, τῆς ὁποίας τόν ἄκτιστο χαρακτήρα ἀπορρίπτουν οἱ Ρωμαιοκαθολικοί. Παραμένει, ὅμως, μετέωρη ἡ ἐλπίδα καί γιατί ἡ «ὑπακοή στό Ἅγιο Πνεῦμα», τήν ὁποία ἐπικαλοῦνται,  προϋποθέτει θεολογικά τήν Πνευματολογία τῆς πρώτης χιλιετίας, ἡ ὁποία ἀνατρέπεται κατάφορα ἀπό τήν παραμονή τοῦ Filioque στό Σύμβολο Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως.

Εἶναι γι' αὐτό σαφής καί προφανής ἡ ἀντίφαση, μέ τήν ὁποία ὁλοκληρώνεται τό Κείμενο. Ὁμολογεῖται καί ἀπό τά δύο μέρη ὡς κοινή ἡ πίστη τους, παρά τό γεγονός ὅτι, σύμφωνα μέ τήν αὐτοσυνειδησία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἡ διακοπή τῆς διαμυστηριακῆς κοινωνίας τους ὀφείλεται οὐσιαστικά στίς δογματικές ἀποκλίσεις τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν ἀπό τήν κοινή πίστη τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων. 

Ε­ΠΙ­ΛΟ­ΓΟΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συνοψίζοντας τήν κριτική μας στά προβληματικά σημεῖα τοῦ κοινοῦ Κειμένου τῆς Ραβέννας ἀπό ὀρθόδοξη ἄποψη, θά μπορούσαμε νά ποῦμε τά ἑξῆς :

Στό κοι­νό Κεί­με­νο (της Ραβέννας) ἡ Ὀρ­θό­δο­ξη Ἐκ­κλη­σι­ο­λο­γί­α ἐ­πε­κτεί­νε­ται καί ἐ­φαρ­μό­ζε­ται ἀνεπίτρε­πτα καί στούς ἑ­τε­ρο­δό­ξους. Αὐ­τό γί­νε­ται ἀ­προ­ϋ­πό­θε­τα, χω­ρίς δη­λα­δή νά λαμ­βά­νον­ται ὑ­πό­ψιν οἱ ὑ­φι­στά­με­νες δογματικές δι­α­φο­ρές, πράγ­μα πού νο­μι­μο­ποι­εῖ ἐκ­κλη­σι­ο­λο­γι­κά τήν ἑ­τε­ρο­δο­ξί­α καί τήν ἐ­ξι­σώ­νει μέ τήν Ὀρ­θο­δο­ξί­α.

 Ὁ ἐκ­κλη­σι­ο­λο­γι­κός αὐ­τός νε­ω­τε­ρι­σμός δι­α­πο­τί­ζει ὅ­λο τό κοι­νό Κεί­με­νο καί ἐκ­βάλ­λει σέ ἐπιμέρους ἐκ­κλη­σι­ο­λο­γι­κές πα­ρα­δο­ξό­τη­τες[7], οἱ ὁ­ποῖ­ες ἀλ­λοι­ώ­νουν τήν ἕ­ως τώ­ρα αὐ­το­συ­νει­δη­σί­α τῆς Ὀρθο­δο­ξί­ας. Τό κοι­νό Κεί­με­νο δη­λα­δή φαί­νε­ται νά προ­ϋ­πο­θέ­τει σα­φῶς ὅ­τι Ὀρ­θό­δο­ξοι καί παπι­κοί ἀνή­κουν στή «Μία Ἐκ­κλη­σί­α» καί ὅ­τι οἱ παπι­κοί ἔ­χουν κοι­νή μέ μᾶς ἀ­πο­στο­λι­κή πί­στη, πα­ρά τήν ταύτι­ση  οὐ­σί­ας καί ἐ­νέρ­γει­ας στό Θε­ό, πα­ρά τό F­i­l­i­o­q­ue, πα­ρά τήν ἐ­σφαλ­μέ­νη δογ­μα­τι­κή δι­δα­σκα­λί­α τους γι­ά τόν κτι­στό χα­ρα­κτή­ρα τῆς ἀκτί­στου καί θε­ο­ποι­οῦ Χά­ρι­τος. Ὅ­λα τά πα­ρα­πά­νω, στά ὁ­ποῖ­α παρα­μέ­νουν στα­θε­ρά μέ­χρι σή­με­ρα οἱ παπι­κοί, ἀ­κυ­ρώ­νουν στήν πρά­ξη τό χα­ρα­κτή­ρα τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας ὡς «κοι­νω­νί­ας θεώσεως»[8], μέ τήν ὀν­το­λο­γι­κή ση­μα­σί­α τοῦ ὅ­ρου, πραγ­μα­τι­κή δη­λα­δή καί ὄ­χι συμ­βο­λι­κή με­το­χή τοῦ ἀν­θρώ­που στή θεί­α ζω­ή. Ἀ­κυ­ρώ­νουν, ὅ­μως, ταυ­τό­χρο­να καί τόν οὐ­σι­α­στι­κό χα­ρα­κτή­ρα τῶν μυ­στη­ρί­ων της.

Στη­ρι­ζό­με­νοι στή διατύπω­ση τοῦ κοι­νοῦ κει­μέ­νου - καί χω­ρίς νά ἐ­πε­κτα­θοῦ­με στίς ἄλλες δογ­μα­τι­κές δι­α­φο­ρο­ποι­ή­σεις τῶν παπι­κῶν, οἱ ὁ­ποῖ­ες ἀ­να­φέ­ρον­ται στό πρω­τεῖ­ο, τό ἀ­λά­θη­το, τό κα­θαρ­τή­ρι­ο πῦρ, τήν ἄ­σπι­λη σύλ­λη­ψη κ.λπ. - μπο­ροῦ­με ἀ­σφα­λῶς νά ὑ­πο­στη­ρί­ξου­με ὅ­τι ἡ βά­ση τοῦ διαλό­γου, θεολογικῶς κρι­νό­με­νη, εἶ­ναι, δυ­στυ­χῶς, τε­λεί­ως ἐ­σφαλ­μέ­νη. Καί τοῦ­το, γι­α­τί πα­ρα­με­ρί­στη­καν θεμελιώ­δεις βι­βλι­κές καί πα­τε­ρι­κές προ­διαγραφές-προ­ϋ­πο­θέ­σεις. Γι’ αὐ­τό καί ἡ οὐ­σι­α­στι­κή  ἀ­πο­τυ­χί­α τοῦ πραγ­μα­τι­κοῦ Θε­ο­λο­γι­κοῦ Δι­α­λό­γου εἶναι προ­δι­κα­σμέ­νη. Ὁ Θε­ο­λο­γι­κός Δι­ά­λο­γος ὁ­δή­γη­σε ἤ­δη τή Μι­κτή Δι­ε­θνῆ Ἐ­πι­τρο­πή σέ κα­τά­θε­ση δέκα κοι­νῶν κει­μέ­νων χω­ρίς τίς πα­ρα­πά­νω προ­ϋ­πο­θέ­σεις, ἀ­φοῦ σέ κα­νέ­να κοι­νό κεί­με­νο δέν γί­νε­ται λό­γος γι­ά σα­φῆ κα­τα­δί­κη τῶν και­νο­φα­νῶν δογ­μά­των τοῦ παπισμοῦ, ὅ­πως λ.χ. τοῦ F­i­l­i­o­q­ue. Τήν πρα­κτι­κή αὐ­τή βλέπον­τας μέ ἔκ­δη­λη πνευ­μα­τι­κή ἀ­νη­συ­χί­α ὁ μακα­ρι­στός Γέ­ρον­τας π. Πα­ΐ­σι­ος ὁ Ἁ­γι­ο­ρεί­της, πα­ρα­τή­ρη­σε εὔ­στο­χα καί προ­φη­τι­κά : «Γι­ά ἀλ­λοῦ ξεκινή­σα­με καί ἀλ­λοῦ πη­γαί­νου­με, χω­ρίς νά τό κα­τα­λα­βαί­νου­με, ὅταν δέν ἀ­κο­λου­θοῦ­με τά χνά­ρι­α τῶν Ἁγί­ων Πα­τέ­ρων».

            Ἀ­πό τίς ἀρ­χές τοῦ 20^οῦ αἰ­ώ­να, μέ τή γνω­στή Πατρι­αρ­χι­κή Ἐγ­κύ­κλιο τοῦ 1920, ἄρχισε νά παραμερίζεται οὐ­σι­α­στι­κά ἡ σύ­στα­ση τοῦ ἁ­γί­ου Γρη­γο­ρί­ου Παλα­μᾶ πρός τούς παπι­κούς, ὅτι ὁ θεολογικός διάλογος μέ τούς παπικούς μπορεῖ νά γίνει μόνο μετά τήν ἀφαίρεση τοῦ κακῶς προστεθέντος στό Σύμβολο τῆς Πίστεως Filioque[9], καί νά υἱοθετοῦν­ται ἄλ­λες προϋποθέ­σεις γι­ά τό Θεολο­γι­κό Δι­ά­λο­γο μέ τούς ἑ­τε­ρο­δό­ξους. Ἔτ­σι, ἐγ­και­νι­ά­στη­κε μι­ά ἄλ­λη μή Πα­τε­ρι­κή πο­ρεί­α, μέ ἀναπόφευ­κτη συ­νέ­πει­α τώ­ρα «νά πη­γαί­νου­με ἀλ­λοῦ, χω­ρίς (ἴ­σως) νά τό καταλαβαί­νου­με». Τό κεί­με­νο τῆς Ραβέννας πα­ρου­σι­ά­ζει εὔ­γλω­ττα τίς ἀρ­νη­τι­κές συ­νέ­πει­ες τῶν ἐ­σφαλ­μέ­νων προ­ϋ­πο­θέ­σε­ων τοῦ Θεο­λο­γι­κοῦ Δι­α­λό­γου καί προ­δι­α­γρά­φει τό ποι­όν, ἐ­κτός καί ἄν στό με­τα­ξύ ἀλλάξουν οἱ προ­ϋ­πο­θέ­σεις τοῦ Δι­α­λό­γου».

---

[1] Α΄ Ίω. 2, 20, 27.

[2] πρβλ. Ἰω. 16, 13.

[3] Βλ. Ὑπόμνημα εἰς τήν πρός Ἑβραίους Ἐπιστολήν, Ὁμιλία ΙΔ ', 1, ΕΠΕ 25, σ. 372 : «Πώς οὔν ὁ Παῦλος φησί˙ 'πείθεσθε τοῖς ἠγουμένοις ὑμῶν καί ὑπείκετε'; Ἀνωτέρω εἰπῶν, 'ὧν ἀναθεωροῦντες τήν ἔκβασιν τῆς ἀναστροφῆς μιμεῖσθε τήν πίστιν', τότε εἶπε, 'πείθεσθε τοῖς ἠγουμένοις ὑμῶν καί ὑπείκετε'. Τί οὔν, φησίν, ὅταν πονηρός ἧ, καί μή πειθώμεθα; Πονηρός, πῶς λέγεις; εἰ μέν πίστεως ἕνεκεν, φεῦγε αὐτόν καί παραίτησαι, μή μόνον ἄν ἀνθρωπoς ἧ, ἀλλά κἄν ἄγγελος ἐξ οὐρανοῦ κατιών˙ εἰ δέ βίου ἕνεκεν, μή περιεργάζου. Καί τοῦτο οὐκ οἴκοθεν λέγω τό ὑπόδειγμα, ἀλλ' ὑπό τῆς θείας Γραφῆς .... ἐπεῖ καί τό 'μή κρίνετε, ἴνα μή κριθῆτε', περί βίου ἐστίν. Οὐ περί πίστεως».

[4] Ἑβρ. 13, 7.

[5] Βλ. Ἐγκύκλιος τῶν τεσσάρων Πατριαρχῶν τῆς Ἀνατολῆς πρός τόν Πάπα Πίον Θ ' (1848): «παρ' ἠμίν oύτε Πατριάρχαι οὔτε Σύνοδοι ἐδυνήθησαν πότε εἰσαγαγεῖν νέα, διότι ὁ ὑπερασπιστής τῆς θρησκείας ἐστίν αὐτό τό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, ἤτοι αὐτός ὁ λαός, ὅστις θέλει τό θρήσκευμα αὐτοῦ αἰωνίως ἀμετάβλητον καί ὁμοειδές τῷ τῶν Πατέρων αὐτοῦ», στό : ΙΩ. ΚΑΡΜΙΡΗ, Τά Δογματικά καί Συμβολικά Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τ. Β', Ἀθῆναι 1961, σ. 920. Πρβλ ΑΡΧΙΜ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΨΑΝΗΣ, Ἡ ποιμαντική διακονία κατά τούς ἱερούς Κανόνας, Πειραιεύς 1976, σσ. 110-112 : «Ὅσον ἀφoρά δέ εἰς τήν διοίκησιν καί τήν διδασκαλίαν ἡ συμμετοχή τοῦ λαοῦ εἶναι θεμελιώδης ἐφ' ὅσον oύτoς, χαρισματοῦχος ὧν καί διδακτός Θεοῦ, ἀποτελεῖ μετά τοῦ κλήρου τήν ἀγρυπνoύσαν συνείδησιν τῆς Ἐκκλησίας, ἤτις μαρτυρεῖ (κρίνει, διακρίνει, ἐγκρίνει καί ἀποδέχεται, ἤ κατακρίνει καί ἀπορρίπτει) τήν διδασκαλίαν καί τάς πράξεις τῆς ἱεραρχίας, ὡς ἀπεφάνθησαν καί οἱ Πατριάρχαι τῆς Ἀνατολῆς ἐν τῆ Ἐγκυκλίω αὐτῶν τῆς 6^ης Μαΐου 1948». Σχετικῶς βλ. ΣΕΒ. ΜΗΤΡ. ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΙΕΡΟΘΕΟΣ ΒΛΑΧΟΣ, Ἀνατολικά, τόμ. Α ', σσ. 381-382, καί ΠΠΡΩΤΟΠΡΕΣΒ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΖΗΣΗΣ, Ἡ Ἱερά Σύνοδος καί ὁ Πάπας, Θεσ/κη 2001.

[6] Ἰω. 17, 21.

[7] Λ.χ. συ­νο­δι­κό­τη­τα μέ ὀρ­θο­δό­ξους καί ἑ­τε­ρο­δό­ξους ἰ­σό­τι­μα - ταυ­τό­τη­τα μυ­στη­ρί­ων Ὀρ­θο­δό­ξων καί ἑ­τε­ρο­δό­ξων -ἐ­πέ­κτα­ση τῆς δογ­μα­τι­κῆς συνει­δή­σε­ως στούς ἑ­τε­ρο­δό­ξους - «τραυ­μα­τι­σμός» τῆς κα­θο­λι­κό­τη­τας τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας, ἐ­ξαι­τί­ας δι­α­κο­πῆς τῆς εὐ­χα­ρι­στι­α­κῆς κοι­νω­νί­ας - ἀποστο­λι­κή δι­α­δο­χή - δι­η­ρη­μέ­νη ἡ Μί­α Ἐκ­κλη­σί­α.

[8] Γι­ά τούς Ὀρ­θο­δό­ξους Ἐκ­κλη­σί­α εἶ­ναι τό μυ­στη­ρι­α­κό σῶ­μα τοῦ Χρι­στοῦ, πού τό συ­νι­στοῦν ὁ λα­ός τοῦ Θε­οῦ μέ τήν ἡ­γε­σί­α του ὡς «κοι­νω­νί­α θε­ώ­σε­ως». Ἡ Ἐκ­κλη­σί­α, ὅ­ταν παύ­ει νά λει­τουρ­γεῖ ὡς «κοι­νω­νί­α θε­ώ­σε­ως», παύ­ει νά ὑ­πάρ­χει καί ὡς Ἐκ­κλη­σί­α. Ὁ ἄν­θρω­πος σώ­ζε­ται, ὅ­ταν ἐλευ­θε­ρώ­νε­ται ἀ­πό τή φθο­ρά καί τό θά­να­το. Καί αὐ­τό πραγ­μα­το­ποι­εῖ­ται μό­νο μέ τήν προ­σω­πι­κή με­το­χή στήν ἄ­κτι­στη θεί­α ζω­ή, πού παρέχεται μό­νο στήν Ἐκ­κλη­σί­α ὡς «κοι­νω­νί­ας θε­ώ­σε­ως». Σχ. βλ. Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗΣ, «Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στήν ἱστορία καί τό παρόν», στό συλλογικό τόμο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Βατοπαιδίου, Πρακτικά Διεθνῶν Ἐπιστημονικῶν Συνεδρίων Ἀθηνῶν καί Λεμεσοῦ, Ἅγιον Ὄρος 2000, σ. 59.

[9] ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Πε­ρί τῆς ἐκ­πο­ρεύ­σε­ως τοῦ Ἁ­γί­ου Πνεύ­μα­τος, Λό­γος Α΄, 4, 27-31, Π. Χρή­στου, τ. Α΄, σ. 31: «Ἦν οὖν ἄ­ρα τῶν δικαι­ο­τά­των μη­δέ λό­γον ἀ­ξι­οῦν ὑ­μᾶς, εἰ μή τοῦ προ­στι­θέ­ναι τῷ ἱ­ε­ρῷ συμ­βό­λῳ παύ­ση­σθε, τῆς δέ πα­ρ’ ὑ­μῶν προ­σθή­κης πα­ρ’ ὑ­μῶν ἐκβεβλημένης πρό­τε­ρον, ἔ­πει­τα ζη­τεῖν, εἰ καί ἐκ τοῦ υἱ­οῦ ἤ οὐ­χί καί ἐκ τοῦ υἱ­οῦ τό πνεῦ­μα τό ἅ­γι­ον, καί τό ἀ­να­φέν τοῖς θε­ο­φό­ροις συν­δο­κοῦν κυ­ροῦν».